Fjallabaksleiðin

God made the country man the tune.

Ellefti kafli Ulysses er kenndur við sírenurnar. Söguþráðurinn hjá Hómer er sirka þannig að gyðjan Kirka, sem ráðleggur Ódysseifi á ferðum sínum, biður hann að gæta sín þegar hann siglir hjá eyjunni þar sem sírenurnar búa. Viðvörun þessi hljómar svo í fornyrðislagsþýðingu Sveinbjarnar (sem verður stundum að fá að vera með):

Fyrst muntu, frægr
fylkir, koma
sætrómaðra
Sírena til.
Unaðsfullum þær
ómi seiða
fíra hvern,
er þeirra fund sækir.

Ef einhverr óvörum
at þeim kemr,
ok róm Sírena
sætan heyrir,
honum heim komnum
hvorki munu
börn né beðja
á bæ fagna.

Því Sírenur
sitja í grasi
og seggi seiða
saungva hreimi;
ok há hrúga
hjá þeim liggr
skinna skorpinna,
beina skinnina,
seggja, er seiddir
saungvi snjöllum
á foldu þar
fúnat hafa.

Kirka mælist til þess að Ódysseifur bræði hunang og hafi í eyrum sér meðan hann siglir hjá eyjunni. Ódysseifur er hins vegar forvitinn og lífsþyrstur maður og vill heyra þennan fagra söng svo hann bregður á það ráð að bræða hunang í eyru manna sinna og láta þá sjá um siglinguna – og binda sig við siglutréð svo hann geti ekki skipt sér af.

Hjá Joyce erum við nýsloppinn frá Skellibjörgum, sem fólust í siglingu um Dyflinni alla, stukkum milli hausa hinna ólíku persóna og fylgdum einhverjum þeirra á ferðalagi um borgina – ekki síst landstjórunum sem fara um borgina í hestvagni og sjá allar persónurnar aftur á leið sinni. Nú gerist dálítið óvenjulegt í bókinni: Næsti kafli hefst þar sem þeim síðasta lauk og á sama stað. Það er ekkert hopp í tíma eða rúmi. Í lokabroti Skellibjarga sáum við fröken Douce og fröken Kennedy (sem ég kallaði áreiðanlega báðar „frú“ í yfirferð síðasta kafla og mun sjálfsagt laga) sem stóðu úti í glugga á Ormondhótelinu og fylgdust með fylkingunni aka hjá.

Fröken Lydia Douce er líka stundum kölluð „brons“ og fröken Mina Kennedy er líka stundum kölluð „gull“ – þetta er áreiðanlega líka vísun í hárlit þeirra en fröken Kennedy er þess utan nýkomin úr sumarfrí í strandbæ 100 km norður af Dyflinni og verður tíðrætt um að hún sé svolítið sólbrennd.

Þær stöllur eru augljós sírenulíking – aðlaðandi konur sem knæpugestir heillast af og daðra við – en í forgrunni er samt hljómur og tónlist. Bæði er prósinn dýrt ortur og fullur af hljóðleik og svo er einhver óhemja af vísunum í alls kyns óperur og sönglög – auk þess sem leikið er á píanó og sungið. Þá er líka aðeins étið (Bloom er aftur kominn í innyflin) og drukkið – enda er Ormondhótelið knæpa og fyrir flestar persónur bókarinnar er 16. júní mikill fylleríisdagur og sennilega verður talsvert drukkið í flestum þeim köflum sem eftir eru af bókinni. Líklega er það samt hér sem menn verða fyrst fullir fyrir alvöru og einsog það tengist er það líka hér sem prósi Joyce verður tilraunakenndur fyrir alvöru. Altso, sírenurnar eru ekki eitthvað eitt, þær eru næstum allt.

Ormondhótelið er sem sagt bæði bar og veitingastaður og rýmið tví- ef ekki þrískipt – það eru víst engar heimildir um innanstokksmuni á þessum tíma aðrar en Ulysses, vegna þess hve tíðar og miklar endurbætur fóru fram á þessum tíma (og mætti hér því augljóslega láta reyna á kenningu Joyce um að Dyflinni mætti endurbyggja upp af síðum bókarinnar – hótelið er reyndar í einhvers konar endurbyggingu líka í dag, það er búið að rífa mikið af því en lítið endurbyggja og gengur víst ekkert ægilega vel).

Bróðurpart kaflans situr Bloom í einum hluta staðarins og heyrir mest það sem gerist í hinum hlutanum – en sér líka eitthvað af því í gegnum dyr sem skilja rýmin að. Það er líka píanó sem er kannski í þriðja rýminu og kannski á barnum. Svona teiknar YouTubarinn Adam Savage upp rýmið í yfirferð sinni yfir kaflann (B og G eru Bloom og Goulding).

Kaflinn hefst á tveimur fullkomlega óskiljanlegum síðum.

Bronze by gold heard the hoofirons, steelyringing.
Imperthnthn thnthnthn.
Chips, picking chips off rocky thumbnail, chips.
Horrid! And gold flushed more.
A husky fifenote blew.
Blew. Blue bloom is on the.
Goldpinnacled hair.
A jumping rose on satiny breast of satin, rose of Castile.
Trilling, trilling: Idolores.
Peep! Who’s in the… peepofgold?

O.s.frv. Hvert einasta brot reynist síðan tekið úr öðrum stað annars staðar í kaflanum – um daginn heyrði ég mjög skemmtilega ræðu frá ljóðskáldinu Heiðrúnu Ólafsdóttur, sem var að kynna Kvennakór Ísafjarðar til leiks með þessari aðferð, og hrærði svona saman línum úr hinum ólíku lögum kórsins. Þessu hefur verið líkt við forspil að óperu þar sem stefin hljóma mörg í fyrsta sinn eða hreinlega við fyrstu augnablik sinfoníutónleika á meðan sveitin er enn að stilla – eða renna í gegnum einhverjar trillur og erfið stef – og áhorfendur sitja í miðri kakófóníunni (sem hefur ekkert með kakóseremónóníur að gera) og bíða þess að sjálft verkið hefjist. Þessum skrítna kafla lýkur síðan á orðinu: „Begin!“ – sem maður gæti þá ímyndað sér að sé hljómsveitarstjórinn að lyfta sprotanum. Og hefst þá havaríið.

Bronze by gold, miss Douce’s head by miss Kennedy’s head, over the crossblind of the Ormond bar heard the viceregal hoofs go by, ringing steel.

Hér fáum við sem sagt strax enduróm af upphafsorðum kaflans. Brons og Gull horfa út um gluggann og einhver maður með pípuhatt horfir á þær til baka. Þær fíflast. „Aren’t men frightful idiots?“ – snúa upp á hárið á sér, hér er dæmi um músíkina í málinu:

Miss Kennedy sauntered sadly from bright light, twining a loose hair behind an ear. Sauntering sadly, gold no more, she twisted twined a hair. Sadly she twined in sauntering gold hair behind a curving ear.

Þetta er nú eiginlega meiri djass en klassík – spunnin tilbrigði við stef – og var djassinn samt varla til þegar þetta var skrifað. Fröken Kennedy (Gull) bætir við: „It’s them has the fine times.“

Við sjáum Bloom ganga hjá með Sweets of Sin í brjóstvasanum. Vikapiltur kemur með te fyrir dömurnar og spyr hvort þær séu að gægjast út um gluggann eftir kærastanum sínum. Þær skammast í honum:

A haughty bronze replied:
—I’ll complain to Mrs de Massey on you if I hear any more of your impertinent insolence.
—Imperthnthn thnthnthn, bootssnout sniffed rudely, as he retreated as she threatened as he had come.

Og þá vitum við hvað hin óskiljanlega önnur lína kaflans þýðir. Hún er vikapilturinn að herma eftir Brons („Óskammmmmm ffff“ er þetta í þýðingu SAM – fyrir „óskammfeilna frekju“).

Þær skammast meira yfir körlum og ræða sólbruna og sumarfrí og svo er Bloom skotið aftur inn þar sem hann gægist í búðarglugga (sem eru auðvitað sírenur) og rifjar upp tilraun sína til þess að sjá upp um stytturnar á Þjóðarsafninu, hvort þær væru anatómískt rétt samansettar, og nú vitum við að hann varð einskis vísari („I could not see“). En hann sá Buck Mulligan líka – sem sagðist hafa séð Bloom gægjast á stytturnar – og veit að hann er vinur sonar Dedalusar.

Brons og Gull halda áfram að f´íflast og ræða hversu hræðilegt það væri að vera giftar einhverjum lyfsala sem seldi Brons sólkrem. Simon Dedalus kemur inn og spyr hvort ekki hafi verið gaman í strandbænum – hann er augljóslega fastakúnni – Brons segist hafa legið á ströndinni allan daginn og Simon svarar: „That was exceedingly naughty of you […] Tempting poor simple males.“ Brons segir honum að hætta þessari vitleysu og hann pantar sér viskí og vatn og spyr hvort George Lidwell hafi komið við – og hann mun hafa verið þarna í hádeginu.

Þá kemur Lenehan og spyr hvort Boylan hafi komið að leita sín (einsog hljóðfæraleikari að endurtaka stef). Í síðasta kafla hringdi Boylan í ritarann sinn sem sagði Lenehan hafa komið við og að hann yrði á Ormondhótelinu klukkan 16. En það er einmitt klukkan 16 – núna – sem Boyle á að mæta á ástarfund með Molly, eiginkonu Bloom. Og hann hefur ekki komið á Ormondhótelið, segja Brons og Gull.

Fröken Kennedy les mikið í kaflanum og hunsar Lenehan sem er að stríða henni („reyna við hana“).

Lenehan heilsar Simon: „Greetings from the famous son of a famous father.“ Simon spyr hver það sé og Lenehan útskýrir að það sé auðvitað Stephen og þeir hafi verið saman á kránni fyrr um daginn (með hópnum sem fór af skrifstofum The Freeman’s Journal). Nema hann drakk ekki bara bjór – þetta er Joyce og þetta eru sírenurnar svo hann „quaffed a nectarbowl“.

Simon tekur eftir því að búið er að flytja píanóið og Brons svarar að píanóstillingamaðurinn hafi komið í dag – og okkur skilst smám saman í þessum kafla að það er blindi maðurinn sem Bloom hjálpaði yfir götu og Boylan gekk næstum um koll. Þær eru sammála um það Brons og Gull að hann hafi verið stórkostlegur píanóleikari að auki, varla tvítugur að aldri.

Þjónninn Pat birtist – hann þvælist fram og aftur í kaflanum og afgreiðir fólk í sal – nær í bjór og fer aftur.

Við sjáum Bloom á ný. Hann er í ritfangaverslun og er að kaupa bréfsefni til þess að geta svarað sínum erótíska pennavini, Mörthu, á einmitt þeirri stundu sem Molly á að vera að hitta Boylan. Hann er mjög vandræðalegur í búðinni, kurteis og vinalegur – allt sem Boylan var ekki í blómabúðinni þar sem hann daðraði við afgreiðslukonuna.

Píanóstillingamaðurinn virðist hafa gleymt tónkvíslinni sinni, sem einhver slær tón á, og Simon Dedalus tekur að syngja ástarsöng og spila undir á nýstillt píanóið. Lenehan heldur áfram að reyna við Gull með engum árangri, hún klárar bókina. Og svo birtist Boylan. Lenehan heilsar honum: „See the conquering hero comes.“

Fyrir utan gengur Bloom – „the unconquered hero“ – og sér vagninn sem Boylan er nýstiginn út úr („jaunting car“ – tveggja sæta hestvagnataxi). Bloom veit að Boylan á að vera við það að skríða upp á konuna hans og veit ekki hvaðan á sig stendur veðrið – að grípa elskhuga hennar við þetta óhugsandi athæfi, in flagrante delicto, að fara einn inn á bar. Hann rekst á Richie Goulding, frænda Dedalusar, sem er svangur einsog Bloom. Bloom ákveður að fylgja honum inn á Ormond hótelið, fá sér að borða og njósna um Boylan í leiðinni. Þeir fá sér sæti í matsalnum.

Gull brosir breitt til Boylans (eftir að hafa hunsað Lenehan) en Brons brosir enn breiðar og fær alla athyglina. Lenehan og Boylan ræða veðreiðarnar – úrslitin eiga að berast klukkan 16, það er allt að gerast núna. Bloom hlerar og skilur ekkert hvað Boylan er að gera. Þegar Gull hverfur í augnablik grátbiður Lenehan Brons um að gera trikkið sitt, með orðunum „sonnez la cloche“ – látið klukkuna glymja (og klukkan er einmitt að glymja 16). Brons lyftir pilsinu upp fyrir hné, dregur í sokkabandið og lætur það smella á lærinu. „La cloche“ æpir Lenehan – en Brons brosir til Boylans. „You’re the essence of vulgarity“ segir hún við Lenehan á meðan Boylan virðir hana lostafullur fyrir sér:

Boylan, eyed, eyed. Tossed to fat lips his chalice, drank off his chalice tiny, sucking the last fat violet syrupy drops. His spellbound eyes went after, after her gliding head as it went down the bar by mirrors, gilded arch for ginger ale, hock and claret glasses shimmering, a spiky shell, where it concerted, mirrored, bronze with sunnier bronze.

Og svo kveður Boyle – sigrast á einni sírenu til þess að fara að hitta aðra. Lenehan fylgir honum út og þar mæta þeir Ben Dollard og föður Cowley – Ben Dollard er nýbúinn að bjarga Cowley frá eignaupptöku, einsog við sáum í síðasta kafla, og þeir eru væntanlega komnir til að fagna.

Dollard sest við píanóið og þeir rifja upp þegar hann átti að koma fram á tónleikum og var buxnalaus og kom við hjá Molly Bloom – sem seldi notuð föt undir slagorðinu „Mrs. Marion Bloom has left off clothes of all descriptions“. Þar fékk hann alltof litlar og þröngar buxur (af Bloom?) sem „skildu lítið eftir fyrir ímyndunaraflið“ einsog sagt er í dag.

Bloom fær sér lifur og beikon, Goulding steik og nýru. Þeir borða þegjandi. Ben Dollard spilar og syngur. George Lidwell kemur inn og er sendur inn til vina sinna (sem gæti bent til þess að píanóið sé ekki við barinn – þótt það hljóti að vera í sjónmáli við barinn).

Af og til heyrum við orðið jingle – gling gló hjá SAM – sem er hljóðið í vagni Boylans sem nú nálgast Eccles stræti 7, heimili Bloom hjónanna.

Simon Dedalus er beðinn um að syngja M’appari úr óperunni Martha eftir Flotow – og Bloom gefur þjóninum Pat merki að hafa hurðina inn að barnum opna svo þeir geti heyrt. Bloom er snortinn af laginu og finnst Simon hafa fagran tón – að hann hefði getað grætt mikið á henni. Og einsog gerist svo gjarnan í þessum kafla verður textinn að hreinni tónlist:

Tenderness it welled: slow, swelling, full it throbbed. That’s the chat. Ha, give! Take! Throb, a throb, a pulsing proud erect.
Words? Music? No: it’s what’s behind.
Bloom looped, unlooped, noded, disnoded.
Bloom. Flood of warm jimjam lickitup secretness flowed to flow in music out, in desire, dark to lick flow invading. Tipping her tepping her tapping her topping her. Tup. Pores to dilate dilating. Tup. The joy the feel the warm the. Tup. To pour o’er sluices pouring gushes. Flood, gush, flow, joygush, tupthrob. Now! Language of love.

Þetta er ölvandi.

Þarna rétt fyrir ofan gerist líka eitt áhugavert sem setur nördinn í manni alveg á hliðina. Í ljósprentuninni af orginal textanum frá Shakespeare & Company – sem er að finna í Cambridge Centenary útgáfunni, stærstu bókinni sem ég á – er bókstafur á hvolfi. Þetta er errata-útgáfa – með athugasemdum Joyce um allar breytingar sem átti að gera fyrir aðra prentun – og hann gerði enga athugasemd við þetta. Svo ég hlýt að gera ráð fyrir að þetta hafi a.m.k. verið viljandi látið vera, hvort sem „mistökin“ eru prentarans eða ekki (ég minni á skemmtilegu söguna af því þegar Beckett tók upp eftir honum „kom inn“ þegar hann var að diktera Finnegans Wake). Þetta er vel að merkja ekki svona í neinni annarri útgáfu sem ég á og ég hef ekkert fundið skrifað um þetta heldur.

En aftur að óperunni. Bloom áttar sig á tilviljuninni að Lionel – persónan í óperunni – er að syngja um sína Mörthu akkúrat þegar Bloom er að fara að skrifa sinni Mörthu. Bloom hugsar um Mörthu og um Molly og fyrsta fund þeirra (það var heima hjá Mat [svo] Dillon [svo]; þau fóru í stólaleik). Lagið nær hápunkti sínum og nöfn Leopolds og söngvarans Simon renna saman: Siopold! Og allir klappa.

Leopold og Simon eru líka hvor á sinn hátt hinn týndi og ófundni faðir hins föðurlausa Stephens – þeir eru báðir vofa konungsins.

Á sama tíma nálgast Blazes Boylan enn frekar heimili Bloom hjónanna.

Allan þennan tíma er Richie Goulding að láta móðan mása um músíkina og fleira en Bloom virðist lítið hlusta á hann. Karlarnir halda áfram að spila og syngja en Bloom biður Pat um blað og penna og ákveður að byrja bréfið til Mörthu – Goulding er samt ekki farinn, svo Bloom þykist vera að semja auglýsingu. Í bréfinu daðrar hann og talar um refsingar og segist vera leiður og er búinn að innsigla bréfið þegar honum fer að finnast það of ljóðrænt að hafa sagst vera leiður. „Music did that. Music hath charm, Shakespeare said.“ Annars fær maður á tilfinninguna að hann sé ekki bara leiður þegar hann skrifar Mörthu heldur að honum beinlínis leiðist það – það veitir honum ekki þá fró eða ró sem hann hefur líklega verið að vona.

Þá hugsar hann sér til hreyfings – hugsar að hann ætli að hitta einhvern á annarri krá, Barney Kiernans (það reynist síðar vera Martin Cunningham, til að ræða fjársöfnunina fyrir ekkju Paddy Dignams).

Brons sýnir körlunum skel sem hún fann á ströndinni og þeir bera hana upp að eyrum sér til að hlusta á sjávarniðinn. Þetta sér Bloom, vel að merkja – svo eitthvað sér hann inn á barinn. Á sama tíma og karlarnir biðja Ben Dollard að syngja Croppy Boy segist Bloom þurfa að fara en staldrar svo aðeins við til þess að heyra lagið – þar er meðal annars sungið um mann sem hefur misst föður sína og bræður í stríði og er síðastur síns nafns og kyns. Bloom hugsar að hann sé það líka (Milly er stúlka og heldur ekki nafni föður síns; og Rudy er dáinn). Hér byrjum við að heyra „tap“ – sem er „bank“ hjá SAM – og vegna þess að Boylan er kominn að Eccles-stræti grunar mann að hann sé að banka á dyrnar hjá Molly, og kannski er það einhver þessara sífjölgandi banka, en að endingu reynist það þá líka vera hljóðið í blindrastaf píanóstillingarmannsins sem færist nær og er að koma til að sækja tónkvíslina sem hann gleymdi.

Bloom fer og áttar sig á að sápan sem hann er í vasanum er orðinn klístruð og ályktar að líklega hafi hann svitnað svona. Hann minnir sig á að fara og sækja kremið til lyfsalans (en gleymir því strax aftur). Úti á götu mætir hann píanóstillingarmanninum með bæði bréfið til Mörthu og Sweets of Sin fyrir Molly í vasanum.

Karlarnir, sem tóku eftir Bloom þegar hann fór, ræða hann aðeins. Simon segist hafa verið með honum í jarðarförinni. Þeir segja Molly syngja vel.

Very, Mr. Dedalus said, staring hard at a headless sardine.
Under the sandwichbell lay on a bier of bread one last, one lonely, last sardine of summer. Bloom alone.
– Very, he stared. The lower register, for choice.
Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap.

Píanóstillingarmaðurinn fer framhjá ritfangaversluninni. Bloom lætur hugann reika. Svo rekst hann á vændiskonu – „a frowsy whore“ – sem hann virðist kannast við en það er ekki ljóst á samhenginu nákvæmlega hvað fór þeim á milli. „The appointment we made. Knowing we’d never, well hardly ever. Too dear too near to home sweet home.“ Hann snýr sér undan og horfir í búðarglugga á forngripaverslun svo hún sjái hann ekki. Þar sér hann einhvers konar harmonikku sem SAM segir vera með „ormétnum belgjum“ en orðrétt hjá Joyce er það svona:

Leopold Bloom envisaged battered candlesticks melodeon oozing maggoty blowbags.

Sem í mínum huga er martraðarkenndari sýn – og kallast kannski á við komandi ofsjónir í Kirkukaflanum (sem gerist í rauða hverfinu).

Píanóstillingarmaðurinn mætir á Ormond hótelið.

An unseeing stripling stood in the door. He saw not bronze. He saw not gold. Nor Ben nor Bob nor Tom nor Si nor George nor tanks nor Richie nor Pat. Hee hee hee hee. He did not see.

Hér er Joyce meira að segja farinn að flissa að sínum eigin aulabröndurum. Og ekki lái ég honum.

Bloom er að verða illt í maganum, sennilega af sídernum sem hann fékk sér með matnum en hann kennir sjálfur um búrgúndarvíninu sem hann fékk sér með hádegismatnum. Hann sér líka í glugganum mynd af frelsishetjunni Robert Emmet og hugsar um fræg lokaorð hans: „When my country takes her place among the nations of the earth, then and not until then let my epitaph be written. I have done.“

Nations of the earth. No-one behind. She’s passed. Then and not till then. Tram kran kran kran. Good oppor. Coming. Krandlkrankran. I’m sure it’s the burgund. Yes. One, two. Let my epitaph be. Kraaaaaa. Written. I have.

Pprrpffrrppffff.

Done.

Þetta Pprrpffrrppffff er Bloom að reka við. Og lokaorðið „Done“ kallast á við lokaorð forspilsins „Begin!“ – aftur sér maður hljómsveitarstjórann fyrir sér sveifla sprotanum.

* * *

Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar. 

Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.

* * * 

Yfirferðin 2025:

Ulysses: Lestrardagbók, 1. hluti (Telemakkos, Nestor og Próteus á hundavaði – verður gert betur síðar).

Ulysses: Kalypsó

Lótusæturnar

Hades: Undirheimarnir

Eólus: M´ótvindar frelsis

Lestrygónar: Að éta á sig gat

Skylla og Karybdís: Je est une autre

Villhamrar og Skellibjörg

* * * 

Eldri bloggfærslur um Ulysses:

Gerty MacDowell, Silvía Nótt og list paródíunnar

Hið samhengislega líf

Torlestur

Völundarhús Rorschachs

Að feðra föður sinn

Svartsýni og blinda

Biskup Íslands er að koma til Ísafjarðar. Í næstu viku verða liðin hundrað ár frá atburðum Náttúrulögmálanna. Ég reikna með að það sé þess vegna. Og kem ekki nálægt fjallinu fyrren hún er farin.

***

Ég er enginn flokksmaður. Gekk úr vinstri-grænum út af meðferð stjórnvalda – í skjóli flokksins – á hælisleitendum og gekk í sósíalistaflokkinn eftir að hafa lýst því yfir að ég myndi aldrei aftur ganga í stjórnmálaflokk. Gekk svo úr sósíalistaflokknum þegar hæsthafendur þar voru farnir að mæla með nauðungarvistun fólks í sóttkví. En samúð mín er augljóslega vinstramegin í tilverunni – þar sem hjartað slær – og ég vildi helst að hér væri starfhæfur flokkur vinstramegin við Samfylkinguna. Sem er ekki. VG fór til andskotans vegna þess að hún sinnti ekki grasrótinni og var of dugleg við að „axla ábyrgð“ í borgaralegu stjórnmálalandslagi en sósíalistaflokkurinn implóderaði vegna innri átaka. Og mikilmennskubrjálæðis sjálfskipaðra leiðtoga sem virtust farnir að máta sig við styttur framtíðar. Báðir flokkarnir eru „ennþá til“ en varla samt. Þeir eru í senn autt spjald og vel útfyllt – það veit enginn hvernig þeir koma til með að líta út eða fyrir hvað þeir munu standa næst en þeir dragnast með fáránlega fortíð og illafmáanlega stimpla.

***

Tilfinning mín er sú að þegar hallarbyltingar eru framdar í stöndugri stjórnmálaflokkum þá sé oftast talsverð orka lögð í að halda mönnum góðum þegar átökin eru yfirstaðin. Að bera vopn á klæðin. Finna hinum sigruðu hlutverk – þeir sem fá ekki að vera skipstjórar verði stýrimenn. Af því að hverjum frontmanni fylgja margir kjósendur sem fara í burtu. Fylgjendur. Og fylgjendurnir eru flokksstarfið.

Þá hefur flokkurinn sem slíkur líka ábyrgst þá sem hafa verið í forsvari og trúverðugleiki flokksins í framtíð stýrist af trúverðugleika hans í fortíð. Það er meira að segja þannig að trúverðugleiki nýrra hreyfinga róttækra sósíalista er átomatískt í hættu strax frá byrjun – út af öllum hinum róttæku sósíalistahreyfingunum sem hafa klofnað í heift og frekju. Ef stjórnmálaflokkur lýsir því alltíeinu yfir að margir frambjóðendur úr nýafstöðnum kosningum séu í raun og veru algerir afglapar – og alls ekki þær byltingarhetjur sem flokkurinn kallaði þá þá, þá* er kjósandi úti í bæ ólíklegur til að leggja traust sitt á næsta holl af andlitum.

(Þrjú „þá“ í röð. Það er fyrir svona tilþrif sem maður fær listamannalaun).

Þá er heldur ekki gott fyrir trúverðugleika nýrra valdhafa að þeir frambjóðendur sem er boðið að halda áfram – jafnvel kallaðir óskoraðir leiðtogar – ranghvolfi bara augunum og gangi í burtu. Það lítur svolítið út einsog fólk tali ekkert saman og hafi enga tilfinningu hvert fyrir öðru.

Einhvers staðar kemur líka að því að n´ógu margir séu flognir í veg til þess að vafasamt sé að kalla þetta sama flokkinn. Ef 400 heimdellingar ganga í sósíalistaflokkinn og bola nýju valdhöfunum út samkvæmt reglum lýðræðisins á næsta aðalfundi – til þess að hirða styrkinn – er það þá ennþá sósíalistaflokkurinn? Það er allavega ekki það sem fólk kaus – og það eru atkvæðin sem skila þessum styrk.

Það er heldur ekki gott fyrir trúverðugleika fólks sem hefur „betri vinnubrögð“ að slagorði að helmingur þeirra sem hafi unnið með þeim finnist vinnubrögð þeirra bera mark ofríkis og frekju. Og er þá alveg sama hvort maður heitir Gunnar Smári eða Karl Héðinn eða Sólveig Anna (eða hvort manni finnst allir aðrir geðveikir að sjá ekki réttlætið í vinnubrögðunum). Góð og lýðræðisleg vinnubrögð fela í sér ákveðna virðingu fyrir skoðunum þeirra sem maður vinnur með, líka þegar þær fara ekki alveg saman við manns eigin skoðanir – ef nýjum valdhöfum sósíalistaflokksins væri annt um að sýna slíka virðingu hefðu þau gert það frekar en að stefna að hreinni valdatöku og eyða svo næstu dögum í áframhaldandi skærur og brigsl. Sök sér að þeir sem bolað var burt tali beiskum rómi – en eiginlega er beiskjan og frekjan verri hinumegin. Það er mjög undarlegt að fá frekjukast yfir því að hafa fengið allt sem maður óskaði sér.

Og svo er ágætt að hafa það í huga líka að ef maður ætlar að kljúfa stjórnmálaflokk er betra að bitinn sé nógu stór til þess að þola að fara í tvennt. Það getur alveg verið ástæða til þess að fremja hallarbyltingar – þær eru áreiðanlega oft bráðnauðsynlegar – en það verður að vera einhver höll eftir þegar þær eru afstaðnar. Að kljúfa 3% flokk í herðar niður út af reglum um það hvernig er kosið í nefndir og áherslum um það hvort betra sé að eyða sjóðum flokksins í fjölmiðlun eða félagsfundi – no es bueno.

***

Kanadíska ljóðskáldið Paul Dutton lést í morgun – ríflega áttræður. Dutton er goðsögn í framúrstefnuljóðaheiminum. Hann var meðal annars meðlimur í hljóðljóðasveitinni The Four Horsemen, ásamt bpNichol, Steve McCaffery og Rafael Barreto-Rivera. Og gaf út fjöldann allan af tilraunabókmenntum, bæði prósa og ljóðum. Hann var líka einn af þessum mönnum sem inspíreruðu margar kynsl´óðir með (kvabbgjarnri) hlýju sinni, húmor og einurð.

Einsog einhverjir kannski muna átti ég mér einu sinni svolítinn feril sem hljóðljóðaskáld og ferðaðist mikið til þess að koma fram hér og þar. Þegar Aram Nói var lítill og spurður við hvað pabbi hans ynni sagði hann „pabbi öskrar á fólk“ og það var ekki alveg úr lausu lofti gripið.

Nema hvað. Árið 2007 var mér boðið á Scream-hátíðina í Toronto – þar sem var nú almennt ekkert mikið öskrað, þetta var bara ljóðahátíð þótt hún héti þessu nafni – á viðburð sem Angela Rawlings skipulagði. Þar var hefð fyrir því að para fólk saman í upplestrum og Angela paraði mig saman við Paul og við komum þar saman fram. Sá viðburður tókst svo vel að okkur var boðið að koma aftur árið eftir og endurtaka leikinn á stóra sviðinu – en lokadagur Scream fór alltaf fram á Shakespeare sviðinu í High Park fyrir framan ríflega þúsund gesti sem sátu og hlustuðu á ljóð og drukku vín frá því um eftirmiðdaginn og langt fram í myrkur. Það var mjög gaman og ótrúlegur heiður – Paul var ein af hetjunum mínum, að fá að lesa með honum var feykinóg en að við næðum svona vel saman og það gengi upp var hreinlega ölvandi.

Sterkasta minningin frá þessu er samt ekki frá uppákomunum heldur þegar við eyddum hálfum degi í að æfa saman í íbúð Angelu, þar sem ég gisti, í Kensington Market. Kensington Market er rosalega líflegt hverfi og það var stanslaust reggea-dub á blasti hjá rakaranum á neðri hæðinni – kryddmarkaðir og grillstaðir fyrir utan með tilheyrandi ilmum og steikjandi hiti – við þarna inni fyrir framan risastóra og háværa loftkælingu að garga ljóð hver á annan og drekka vatn í lítravís svo það liði ekki yfir okkur.

Mikilmenni er gengið – lengi lifi minniningin!

Það kalla hinir sælu guðir Villihamra. Þar kemst ekki framhjá fuglinn fljúgandi, og ekki einu sinni þær styggu dúfur, er færa föður Seifi ódáinsfæðuna, því hinn eggslétti hamar þrífur ávallt einhverja af þeim burt, en faðir Seifur sendir aðra í skarðið, til að fylla töluna. Þar hefir enn ekkert skip klaklaust afkomizt, sem þar fer um, því haföldur og hættulegar eldstrokur sópa með sér jafnt skipsflökum og mannabúkum. Eitt hafskip er það, sem þar hefir um siglt; það var hin þjóðkunna Argó, er kom siglandi frá Eetes, og mundi þó brimið skjótt hafa rekið hana þar upp að hinum stóru hömrum, ef Hera, sem var vinveitt Jasoni, hefði ekki greitt för hennar þar fram hjá.

Kirka varar Ódysseif við hættum hafsins.

Hinir sælu guðir kalla það kannski Villihamra en Sveinbjörn Egilsson bætir skýringu við eigin þýðingu og segir að eiginlega heiti það Skellibjörg eða Planctae – Πλαγκταὶ – upp á forngrísku. Wandering Rocks er þetta á ritmáli Joyce. Grískusérfræðingur Fjallabaksleiðarinnar stakk upp á beinþýðingunni „gangandi eða hreyfanlegur steinn“ og benti mér á að planctae sé skylt orðinu „plancton“ – sem þýðir svif á ensku. Hjá Hómer þjóna Skellibjörg því eina hlutverki að koma ekki við sögu. Ódysseifi er ráðlagt að fara aðra leið – hjá Skyllu og Karybdís – og fer að þeim ráðum. Hjá Joyce var sá kafli að klárast – nær bókstaflega þegar Bloom sigldi milli Mulligans og Dedalusar í anddyri þjóðarbókasafnsins og allir héldu þeir út á stræti Dyflinnar.

Nema hvað.

Joyce notar tækifærið til að bregða á leik – sem hann gerir auðvitað eiginlega við hver einustu kaflaskipti (ef ekki í hverri einustu setningu). Skellibjargarkaflinn gerist milli klukkan 15 og 16 síðdegis og skiptist í nítján brot þar sem litið er við hjá nánast öllum sögupersónum bókarinnar. Í hverju þeirra er einn eða fleiri í fókus en oft kemur líka málsgrein sem er einsog upp úr einhverju hinna brotanna. Stundum er það vegna þess að sögupersónur eru að rekast á – einhver sér Bloom út undan sér – og stundum er það bara brot sem er að eiga sér stað á nákvæmlega sama tíma einhvers staðar annars staðar í borginni, og opnast inn í það einsog fyrir einhverja galdra. Ég nefni ekki nema brot af þessum innskotum í yfirferðinni hér að neðan en læt nægja að nefna tilvist þeirra og þetta stílbragð að vefa frásagnirnar saman með því að draga bókstaflega þræði á milli þeirra.

Brotin eru eftirfarandi:

1.

Faðir John Conmee gengur um, hugsar um munaðarleysingjana hans Dignams og söfnunina sem herra Cunningham stendur fyrir. Hann heilsar frú Sheehy, fær þrjá drengi til að fara með bréf fyrir sig í póstkassa, sér veðlánarann frú M’Guinnes, heilsar hópi skóladrengja, skoðar forsíður dagblaða (þar sem sagt er frá hörmulegu stórslysi í New York), sér Corny Kelleher krota tölur í sjóðbók, mætir lögreglumanni, lítur í gluggann hjá slátrara og tekur síðan sporvagn frá Newcomenbrúnni að Howthgötu. Á leiðinni virðir hann fyrir sér farþegana og hugsar um „sálir svartra, brúnna og gulra manna“ og hvort fólk sem hafi ekki kynnst fagnaðarerindinu komist til himnaríkis. Þegar hann er farinn úr vagninum hugsar hann um endurminningarbók sem hann skrifaði einu sinni og hvort greifynjan af Belvedere hafi verið ótrú manni sínum (sem hann telur einungis að geti verið hafi hún framið „algert hjúskaparbrot, eiaculatio seminis inter vas naturale mulieris“ – altso hafi sæði verið sprautað í náttúrulegt ílát konunnar). Svo horfir hann á skýin, les úr bænabókinni og sér rjóða elskendur koma út úr rjóðri. Konan er með dálitla grein fasta í pilsinu.

2.

Corny Kelleher gengur frá sjóðbókinni. Hann heilsar lögregluþjóni og spyr hvað sé að frétta. „Ég sá umrædda persónu í gærkvöldi,“ segir lögregluþjónninn. Og þar lýkur þeim kafla. Corny Kelleher er undir grun hér og víðar um að vera uppljóstrari fyrir konunglegu lögregluna – Írland er auðvitað í sjálfstæðisbaráttu sem hefur verið blóðug og á eftir að verða blóðugari.

3.

Einfættur sjóari ráfar um, betlar og syngur rámur „Fyrir England, föðurlandið og fegurðina.“ Dæmi um innskot – annars staðar í borginni er J.J. O’Molloy (sem er blankur og fer um milli kunningja til að reyna að snapa lán) sagt að Ned Lambert sé í „vörugeymslunni“. Voldug dama gefur sjóaranum pening í húfuna. Tveir strákar glápa á stúfinn á honum. Kona tekur skilti úr glugga „Íbúðir án húsgagna“ – þetta er Molly Bloom – og stingur síðan handleggnum út um glugga, lætur pening falla niður á götuna. Einn strákanna tekur peninginn og réttir sjóaranum.

4.

Katey og Boodý Dedalus (systur Stephens) koma inn heima hjá sér. Þriðja systirin, Maggý, stendur yfir tveimur pottum. Hún sýður skyrtur í einum og baunasúpu í hinum. Baunasúpuna þáði Maggý frá systur Mary Patrick. Boodý spyr Maggý hvort hún hafi veðsett bækurnar (hans Stephens, sennilega verðlaun sem hann hlaut fyrir námsárangur) en Maggý segir frú M’Guinnes ekki hafa viljað gefa neitt fyrir þær. Það reiðir Boody („Fjandinn hirði hennar feita fés!“). Þær spyrja hvar fjórða systirin, Dillý, sé og Maggý svarar að hún hafi farið að sækja föður þeirra (sem er einsog venjulega úti í bæ að drekka). Boodý svarar: „Faðir vor, þú sem ert ekki á himnum“ og Maggý skammar hana – annað hvort fyrir guðlast eða vanvirðingu við föður sinn eða bæði. Kaflanum lýkur á innskoti þar sem kristilega dreifiritið – „Elía kemur“, sem Bloom þáði í Lestrygónum – flýtur niður Liffey.

5.

Hér sjáum við í fyrsta sinn almennilega til flagarans í bókinni, Blazes Boylan. Klukkan er að ganga fjögur og hann er að búa sig undir að líta við hjá Molly Bloom sem hann ætlar einsog frægt er að leggjast með. Hann er staddur í blóma-og-ávaxtaverslun til þess að ganga frá sendingu sem á að koma á undan honum að Ecclesstræti. Hann pantar ávaxtakörfu og lætur afgreiðslustúlkuna – sem hann daðrar stíft við og gægist mikið niður hálsmálið á – setja flösku af portvíni og einhverja krukku, kannski krem eða ilmvatn, á botn körfunnar. Blazes segir að karfan sé „fyrir öryrkja“ (e. invalid). Hér er innskot af „dökkbúnum manni“ sem er að skoða bækur á vagni götusala. Þetta er Bloom að leita að nýrri bók fyrir Molly. Innskotin eru oft einhvers konar tenging – juxtaposition – til þess að varpa ljósi á einhvern hluta þess sem er að gerast á meginsenunni. Blazes lætur hringla í peningunum í vasa sér áður en hann borgar – augljóslega ekki ófjáður – fær svo að hirða rauða nelliku („er þessi handa mér?“) áður en hann biður um að fá að nota símann.

6.

Stephen Dedalus rekst á söngkennarann sinn, Almidano Artifoni. Þeir tala ítölsku – sem ég skil ekki. En af öðrum ritum (The New Bloomsday Book) telst mér til að Almidone sé að hvetja Stephen til þess að sinna tónlistarferli sínum í Dyflinni. Stephen er snortinn af hlýju Almidones – sem ráfar í burtu á eftir sporvagni, gefur merki um að hann eigi að stoppa, en ökumaðurinn tekur ekki eftir því og Almidone missir af vagninum.

7.

Fröken Dunne, ritari Blazes Boylan, stingur sjoppuróman ofan í skúffu og byrjar að vélrita. Auglýsingamennirnir frá HELY’S eru fyrir utan. Fröken Dunne horfir á veggspjald af söngkonunni Marie Kendall, sem henni finnst „ekkert augnayndi“ en íhugar sjarmann sem hún hefur. Spyr sig hvort einhver strákur komi á ballið í kvöld og hvort hún geti útvegað sér flott harmonikkupils. Þá hefur hún áhyggjur af því að Blazes Boylan haldi henni í vinnu til sjö. Síminn hringir: Það er Blazes sjálfur. Það er út af einhverjum bókunum. Hún tekur niður upplýsingar og lætur hann vita að Lenehan – leiðindagrínistinn úr Eólusi – hafi komið við og sé að leita að honum og hann verði á Ormond (sem er hótel og krá) klukkan fjögur. Við vitum að klukkan fjögur á Boylan að vera hjá Molly.

8.

Ned Lambert er að sýna presti ráðsalinn í Klaustri Heilagrar Maríu – „þar sem Silki-Thomas kunngerði uppreisnina 1534 – þetta er sögulegasti blettur Dyflinnar“. Silki-Thomas er Thomas Fitzgerald 10. jarl af Kildare. Faðir hans var hæstráðandi á Írlandi en þegar hann var kallaður til Englands til þess að svara fyrir ásakanir um landráð við Hinrik áttunda tók Thomas yngri við eyjunni. Eftir að (rangur) orðrómur barst síðan til Írlands um að faðirinn hefði verið tekinn af lífi og það sama biði Thomasar og hans frændgarðs kallaði Thomas sína menn saman í Klaustri Heilagrar Maríu og lýsti því yfir að hann væri skilinn að skiptum við Hinrik. Þeir riðu strax af stað, hernámu Dyflinni og drápu erkisbiskupinn. En þessi uppreisn gekk verr en vonir stóðu til og ári síðar voru Thomas og frændur hans allir líflátnir (faðirinn dó af náttúrulegum orsökum einhvern tíma í millitíðinni). Presturinn er að skrifa bók um þessa atburði og spyr hvort hann megi koma aftur og taka ljósmyndir. J.J. O’Molloy birtist og fylgir þeim eftir. Presturinn fer og Ned man eftir góðu gríni sem hann gleymdi að segja (um það hvernig jarlinn hefði brennt kirkju og beðist afsökunar: „Mér þykir helvíti leitt að hafa gert það, ég sver fyrir Guði almáttugum, að ég hélt erkibiskupinn væri þarna inni.“) Svo fer Ned að hnerra svo mikið að O’Molloy kemst aldrei að til þess að biðja hann um lán.

9.

Uppfinningamaðurinn Tom Rochford sýnir Nosey Flynn, Lenehan og M’Coy nýja uppfinningu sem á segja manni hvaða atriði er á sviðinu í leikhúsi eða tónleikasal. Á þessu tæki eru alls kyns handföng og skífur og hvaðeina. Nosey Flynn er týpan af kránni Davy Byrne sem var að reyna að fá eitthvað slúður um Boylan og Molly upp úr Bloom. Lenehan er grínistinn úr Eólusi. M’Coy er maðurinn sem ku alltaf að stela skjalatöskum og fékk Bloom til að ljúga því að blaðamanninum að hann hefði verið við jarðarför Dignams. Lenehan og M’Coy fara fljótlega og ræða saman um hetjudáð sem Tom Rochford framdi í raunveruleikanum (en átti sér reyndar ekki stað fyrren tæpu ári eftir að bókin gerist) þegar hann fór ofan í holræsi með kaðal um sig miðjan til þess að bjarga mönnum sem urðu þar máttvana eftir gasleka. Þessi díteill – holræsið og reipið – eru á púslinu góða. Annar díteill er bananahýðið – Lenehan fer inn á veðmálastofu til að athuga með veðreiðarnar en M’Coy potar í hýðið fyrir utan og hefur áhyggjur af því að einhver gæti slasað sig á því. Inni rekst Lenehan á Bantam Lyons – sem ætlar að veðja á Throwaway af því hann misskildi orð Blooms sem einhverja dulda vísbendingu í Lótusætunum – eða „einhverja bölvaða truntu sem hann fékk bendingu um og á ekki minnsta möguleika.“ Næst sjá þeir Bloom hjá bóksalanum og tala um hvað hann sé „óður í útsölur“ og hafi gert ótrúleg bókakaup hjá einhverjum „nagla í Liffeystræti.“ Í kjölfarið fara þeir að ræða Molly og Lenehan segist hafa einu sinni farið heim með þeim hjónum og fjórða manni eftir einhverja flotta veislu, og meðan að Bloom hafi verið að sýna manninum stjörnurnar (og þekkingu sína á þeim) hafi hann sjálfur nýtt hvert tækifæri til þess að káfa á frúnni. „Helvísk var sú unun! Hún er búin tveimur úrvals, Guð blessi hana.“ Að síðustu draga þeir svo aðeins í land og Lenehan segir hann þrælmenntaðan í öllum greinum. „There’s a touch of the artist about old Bloom.“

10.

Bloom er að skoða bækur fyrir Molly – og kannski líka fyrir sig. Það má lesa heilmikið í titlana. Meðal annars Hræðilegar uppljóstranir Maríu Monk og Snilldarverk Aristótelesar (Stephen – sem smám saman verður sonarígildi hans – sýndi sig vera mikinn Aristótelesarmann í bæði Skyllu og Karybdís og í Próteusi (sem ég fer betur út í síðar)) en líka Sögur úr gyðingahverfinu eftir Leopold von Sacher Masoch. Ég hef oft heyrt því fleygt að Bloom heiti Leopold í höfuðið á einhverjum vini Joyce frá Trieste – en mér finnst nú líka liggja beint við að tengja hann við Leopold von Sacher Masoch, sem masókisminn er kenndur við (reyndar í óþökk Leopolds, sem sá sína nautnahyggju í ívið fjölbreytilegra ljósi en sem einfalda tignun sársaukans). Og síðan Fagrir harðstjórar eftir James Lovebirch (höfundurinn er til og skrifaði sjoppuerótík en titilinn bjó Joyce til sjálfur). Hann velur að síðustu Sætleika syndarinnar – The Sweets of Sin – sem er áreiðanlega einhver yfirlýsing um hvernig hann vill sjá þennan flókna Bloomsdag. Hvorki sem harðstjórn eða masókisma heldur í ljósi nautnarinnar og þeirra verðlauna sem henni fylgja. Bókin er ekki til en hún mun – samkvæmt gægjuflettingum Blooms – fjalla um hjón og Raoul elskhuga eiginkonunnar. Setningarnar sem hann les munu skjóta upp kollinum af og til í næstu köflum. Bóksalanum finnst þetta vel valið hjá Bloom.

11.

Dillý Dedalus, sem er einsog við vitum úti að leita að pabba sínum, stendur fyrir utan uppboðssal niðri í bæ. Simon Dedalus birtist og fer strax að segja dóttur sinni að standa ekki svona asnalega. „Réttu úr þér, stelpa. Þú færð hryggskekkju með þessu móti. Veistu hvernig þú lítur út?“ Hún segir honum að hætta þessu og biður um peninga. Hann segist enga eiga en hún segir að hann eigi þá víst og hann segir nei og hún segir jú og þá gefur hann henni skilding og segir: „You’re like the rest of them. An insolent pack of little bitches since your poor mother died“ og sakar hana um að standa á sama þótt hann dræpist. Hann gengur í burtu og hún þrífur í hann og segir að hann eigi meira og eigi að láta hana fá meira. Þau rífast meira og hann gefur henni tvö penní til viðbótar. Hún segist viss um að hann eigi meira en hann gefur sig ekki.

12.

Sölumaðurinn Tom Kernan – sem er frægastur fyrir að hafa dottið fullur niður stiga í smásögunni Grace í Dubliners og bitið í sundur á sér tunguna – er á gangi glaður með að hafa gert samning við mann að nafni herra Crimmins fyrir fyrirtækið Pulbrook Robertsson. Þeir Crimmins ræddu sama hörmulega stórslys og faðir Conmee sá á fors´íðum blaðanna (sjá fyrsta brot hér að ofan og hlekk þar) og drukku svolítið gin (í Grace eru vinir hans að reyna að fá hann til að hætta að drekka). Kernan er mjög ánægður með sjálfan sig og finnst hann flottur í tauinu og hugsar að kannski hafi það hjálpað til. Hann gengur hjá þeim stað er írska þjóðhetjan Robert Emmet var „hengdur, iðadreginn og hlutaður sundur.“ Og sér Denis Breen – sem fékk „U.P: UP“ miðann sem ræddur var í Lestrygónum – ganga yfir götuna með konu sinni. Loks sér hann skrúðfylkingu landstjórans – sem hefur aðeins brugðið fyrir áður í kaflanum; ég hef ekki nefnt það af því það er bara ekki hægt að nefna allt, en hún verður í fókus í nítjánda og síðasta brotinu.

13.

Stephen Dedalus stendur við búðarglugga og virðir fyrir sér gimsteina. Hann rifjar upp einhverja síðnótt á hóruhúsi þar sem ein starfskonan dansaði fyrir rauðskeggjaðan sjómann (sem er kannski sá sami og þeir Bloom hitta á leiguvagnastöðinni síðar í bókinni). „Langæ sæborin orðlaus gredda. Hún dansar, skoppar af gáska, vaggar gyltukynjuðum lendum og mjöðmum og á voldugri vömbinni danglar rúbínrautt egg.“ Hann hugsar að hann stýrist af innri hvötum og ytri „hjartsláttur ævinlega fyrir utan þig og hjartsláttur ævinlega innra með þér. Þú syngur um hjarta þitt. Ég meðal þeirra. Hvar? Milli tveggja glymjandi heima þarsem þeir þyrlast, ég.“ Og lætur sig dreyma um að splundra þeim. Fer niður Bedfordgötu, sér eldgamla mynd af hnefaleikurum og kemur síðan að bókavagni. Skoðar bækurnar: Írski býflugnabóndinn. Presturinn frá Ars, ævi hans og undur. Vasaleiðarvísir fyrir Killarney. Þessa titla finnst mér erfiðara að ráða í en hina hjá Bloom. Hann veltir því fyrir sér hvort hann muni finna þarna eitthvað af bókunum sínum – sem systur hans hafa veðsett. Loks rekst hann á Dillý í tötrugum kjól. Hún hefur tekið annað penníið frá pabba sínum og keypt sér kennslubók í frönsku (Stephen hefur vel að merkja hlotið menntun og búið í París um stund – kom heim þegar móðir hans lá fyrir dauðanum). Hann sér sig í henni. „Það er sagt hún hafi augun mín.“ Hann segir henni að gæta þess að Maggý veðsetji ekki bókina og hann búist við því að bækurnar hans séu farnar þá leið. „Sumar,“ svarar Dillý. „Við máttum til.“ Og þá kemur lokakaflinn, sem er frægur: „Hún er að drukkna. Þyrnibroddur. Bjargaðu henni. Þyrnibroddur. Allt er okkur öndvert. Hún drekkir mér með sér. Óliðaðir lokkar af þanghári kringum mig, hjarta mitt, sál mína. Saltgrænn dauði. / Við. / Þyrnibroddur samviskunnar. Samviskubroddur. / Volæði! Volæði!“ Þessi þyrnibroddur er þýðing á hugtakinu „agenbite of inwit“ – sem er einhvers konar samviskubitsyfirlýsing – og ku upprunalega hafa verið „again bite of inner wit“, einhvers konar endurbit innra (skilningar)vits. Stephen er einfaldlega örvilnaður gagnvart örbirgð systra sinna. En gerir ekki meira til að hjálpa þeim en pabbi þeirra, þótt hann sé kurteisari – og er þó með launin í vasanum.

14.

Faðir Cowley hittir Simon Dedalus og segir honum fréttir. Faðir Cowley skuldar Reuben J. Dodd peninga og sá hefur sent tvo menn heim til hans þar sem þeir „sniglast“ og reyna að komast inn til að hirða af honum eigur upp í skuldina. Cowley er að bíða eftir Ben Dollard sem hefur farið að hitta yfirvöldin og tala máli Cowleys og fá þau til að stíga inn í. Þegar Ben kemur hefur hann hitt lögfræðinginn John Henry Menton (sem þolir ekki Bloom – eða bara gyðinga – og var að ráðleggja Breen um meiðyrði vegna U.P: UP miðans). Menton hefur bent á að þar sem Cowley skuldi þegar leiguráðanda sínum pening gangi sú skuld fyrir og þar með sé eignaupptökuheimild Reuben J. Dodd einskis virði (fyrren leigan hefur verið gerð upp, vænti ég).

15.

Martin Cunningham og Jack Power – sem eru mennirnir sem reyndu að fá Tom Kernan til að hætta að drekka í Grace og sem voru í hestvagninum með Bloom á leiðinni í jarðarförina í Hades) – fara út um hliðið á Dyflinnarkastala. Cunningham er enn með hugann við söfnunina fyrir munaðarleysingja Dignams og segir Power að hann hafi talað máli þeirra við föður John Conmee. Innskot með þjónustustúlkunum Brons og Gulli – frú Kennedy og frú Douce – sem koma ekki almennilega fyrir fyrren í næsta kafla, Sírenum. Þær gægjast út um gluggann á Ormondhótelinu. Félagarnir ræða að Bloom hafi gefið fimm skildinga í söfnunina og greitt þá á staðnum (það örlæti má spegla í nísku Simons Dedalusar, hins raunverulega föður Stephens). Þeir koma að vínkrá og Cunningham reynir að fá tvo menn þar, Jimmy Henry og Langa-John Fanning, til þess að leggja söfnuninni lið en þeir koma sér báðir undan því.

16.

Buck Mulligan og Haines, sambýlingar Stephens, eru á veitingastað og sjá þar John Howard Parnell (bróður hins látna Charles Stewart Parnell sem kemur m.a. fyrir í Hades) sem er að tefla. Stephen berst í tal og Haines segir um Hamletkenningar hans: „Shakespeare is the happy hunting ground of all minds that have lost their balance.“ Og það er alveg óhætt að heimfæra það líka á Joyce – í hann sækja fallvaltir hugar. Mulligan kennir jesúítunum um. „Þeir afvegaleiddu vitsmuni hans með helvítissýnum. Hann á aldrei eftir að ná attíska tóninum. Tóni Swinburnes, allra skálda, hvíta dauðanum og rjóða burðinum. Það er harmleikur hans. Hann getur aldrei orðið skáld.“ Attíski tónninn – „the attic note“ – er aþenskur gullaldartónn (ákall Írlands um sjálfstæði, einsog ákall Íslands á svipuðum tíma, er á menningarlegum grunni og ímyndin sem Joyce sér yfirleitt fyrir sér er Grikkland til forna – þess vegna er hann að reyna að stæla Hómer). Haines heldur því fram að Stephen muni skrifa eitthvað eftir tíu ár. Sem væri þá 1914 – árið sem Dubliners kom út, sem og fyrstu kaflarnir úr Portrait birtust í tímariti, og árið sem hann byrjar á Ulysses.

17.

Söngkennarinn Almidano Artifoni fer yfir götu. Fyrir aftan hann er Cashel Boyle O’Connor Fitzmaurice Tisdall Farrell – raunverulegur maður sem var þekktur á götum Dyflinnar fyrir litríkan klæðnað og alltof lítinn hatt. Hann gengur framhjá tannlæknastofu Blooms – sem er ekki Bloom okkar, heldur annar Bloom, sem Bloom okkar á reyndar eftir að þykjast vera síðar í bókinni – og blinda manninum sem Bloom hjálpaði yfir götu. Farrell rekst utan í hann og sá blindi bölvar honum. „You are blinder than I am, you bitch’s bastard.“

18.

Patrick Aloysius Dignam, sonur Paddy Dignams sem grafinn var í Hadesarkaflanum, er nýkominn frá slátraranum með um 600 grömm af grísasteikum. Hann ráfar um og langar ekki að fara heim og sitja þar í sorginni með ættingjum sínum. Hann sér auglýsingu fyrir hnefaleika og verður spenntur að fara og sjá þá en áttar sig svo á að auglýsingin er gömul og hnefaleikarnir hafa þegar farið fram. „Í Graftonstræti sá Dignam litli rautt blóm í munninum á spjátrungi sem var í svakalega flottum skóm og hlustaði á það sem róninn var að segja við hann.“ Þetta er Blazes Boylan og róninn er Bob Doran – sem er á sínum árlega bender. Dignam yngri rekst á nokkra skólastráka og veltir því fyrir sér hvort þeir átti sig á því að hann sé sorgarklæddur. Hann hugsar um andlit föður síns í kistunni – grátt en ekki rautt einsog það átti að sér að vera. Og svo: „Síðasta kvöldið, þegar pabbi var fullur, stóð hann á stigapallinum og æpti eftir stígvélunum sínum til að fara til Tunneys að drekka meira […] Ég vona að hann sé í hreinsunareldinum núna, afþví hann fór og skrifaði hjá föður Conroy á laugardagskvöldið.“

19.

Í síðasta brotinu birtast okkur William Humble, jarl af Dudley, ásamt lafði sinni og Hesseltine undirofursta frá landstjórasetrinu, í einum vagni, og í þeim næsta á eftir koma frú Paget, fröken de Courcy og hæstvirtur Gerald Ward A.D.C. Þetta er fínasta og valdamesta fólkið í landinu. Þau fara í gegnum bæinn á þremur blaðsíðum og láta veifa til sín – við sögu koma næstum allir sem hafa komið við sögu í bókinni hingað til. Sumir sjá fylkinguna og veifa, sumir taka ekki eftir neinu og sumir – einsog Gerty McDowell, sem á eftir að koma meira við sögu í Násikukaflanum – reyna að sjá fylkinguna en geta það ekki (það keyrir gulur vagn veg fyrir hana, einsog sjá má á púslinu góða). Og með þessari ferð er þá dreginn þráður í gegnum hina átján hlutana og kaflanum lokað.

Kannski er það í Skellibjörgum sem maður fær skýrast tilfinningu fyrir sannferðugleika þeirrar kersknu staðhæfingar Joyce að ef Dyflinni færist í eldsvoða mætti endurbyggja hana stein fyrir stein með bókina til hliðsjónar. Samt eru það síður húsin eða göturnar sem eru í forgrunni, og frekar fólkið. Megnið af sögupersónum hérna var líka raunverulegt fólk. En sjónarhornið og frásagnaraðferðin eru í senn míkróskópísk og yfirsýnsk – hér er borgin bæði kortlögð og litið við í innstu hugskotum hennar.

Kaflinn hefst á fulltrúa kaþólsku kirkjunnar – manni sem Joyce stóð í þakkarskuld við, það var faðir John Conmee sem sá til þess að James og br´óðir hans Stanislaus fengju gjaldfrjálsa menntun í Belvedere skólanum og faðir Conmee stendur með James í Portrait þegar honum er refsað af öðrum presti. En hann er samt fulltrúi kirkjunnar og James Joyce fyrirleit kirkjuna – og, sem er mikilvægara fyrir symbolíska samhengið hérna, þá var hún (og er) gríðarlega valdamikill aðili í írsku samfélagi. Og kaflanum lýkur svo á hinu stóra valdinu – landstjórafólkinu, breska aðlinum, nýlenduherrunum. Það er ramminn – rock and a hard place, milli Villihamra og Skellibjarga. Þar ´a milli sjáum við alls konar fólk. Drykkjumenn og syrgjendur, kostulega kynjaherra, flagara og flögð, okurlánara og örláta, fátæklinga og fjáða, auðmjúka og roggna – og kannski situr maður uppi með mynd af því hvernig fólk byggði þessa borg, sem er auðvitað miklu merkilegra en það hvernig veggir hennar voru samsettir (þótt við fáum smá af því líka).

* * *

Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar. 

Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.

* * * 

Yfirferðin 2025:

Ulysses: Lestrardagbók, 1. hluti 
(Telemakkos, Nestor og Próteus á hundavaði – verður gert betur síðar).

Ulysses: Kalypsó

Lótusæturnar

Hades: Undirheimarnir

Eólus: M´ótvindar frelsis

Lestrygónar: Að éta á sig gat

Skylla og Karybdís: Je est une autre

* * * 

Eldri bloggfærslur um Ulysses:

Gerty MacDowell, Silvía Nótt og list paródíunnar

Hið samhengislega líf

Torlestur

Völundarhús Rorschachs

Að feðra föður sinn

Svartsýni og blinda

Það er eiginlega bráðfyndið að fá bæði bókasafnssjóð og forlagsuppgjör í sömu vikunni. Bókasafnssjóðurinn var skorinn niður um 21% – sem þýðir 21% skerðing á tekjum fyrir útlán (þetta er eitthvað sem fjármálaráðherra ákveður bara með einu pennastriki og gerir held ég á hverju ári – það er engin regla og ekkert öryggi) og svo eru Storytel tölurnar í forlagsuppgjörinu.

Ég á eina ljóðabók á Storytel sem heitir Hnefi eða vitstola orð – bók sem var ort í hruninu miðju og fjallar meðal annars um verðlausa peninga, í stað blaðsíðutals er gengi krónunnar gagnvart evru (ég bjó í Finnlandi en var með tekjur í krónum). Frábær bók – mæli með henni. Hún var ekki spiluð oft í fyrra – átta sinnum. Og það seldust jafn mörg fýsísk eintök í bókabúðum, átta. Hún er 12 ára gömul og selst væntanlega mest á stóru bókaútsölunni og þar sem ég fæ bara hlutfall af því verði frekar en fast gjald nær það ekki hundrað kalli sem ég fæ fyrir eintakið. En á Storytel fæ ég 2,8 krónur á spilun. 23 krónur ALLS. Og það er ekki á afsláttarmarkaði og maður fær þar jafn mikið fyrir nýjar bækur og gamlar. Til að setja það í samhengi er klassísk – og ágæt – sala á ljóðabók í kringum 300 eintök. Ef sú sala færðist öll yfir á Storytel myndi ég hala inn 840 krónum í höfundalaun. Í gamla daga þegar maður þvældist frá knæpu til kráar með bækur í poka var manni stundum boðinn bjór fyrir bók – sem var yfirleitt kannski hálfrarbókarverð – en maður var blankur og langaði í bjór og þáði það yfirleitt þótt manni þætti það pínu niðurlægjandi. Nú er allt upplagið komið niður í hálfan bjór.

Einu sinni kom ég að kunningja mínum þar sem hann sat yfir hálfum bjór á þriðjudagsmorgni. Ég spurði hvort hann væri dottinn í dagdrykkju og hann svaraði að annar maður – ívið drykkfelldari en við – ætti bjórinn en væri farinn. Hvert er hann farinn, spurði ég. Í meðferð, var svarið. Hann sagði að þetta væri komið gott.

Nú hugsa ég það sama. Þetta er kannski komið gott.

***

Ég hló að inngangi Jónasar Sen um Carmina Burana. Um kórastarfið. Það minnti mig kannski á stemninguna úr Fiðlaranum í fyrra. Það þarf alveg sérstakt verklag og undarlega blöndu af aga og kæruleysi til þess að halda úti svona stórum hópi í áhugamennsku. Og það verður alltaf léttgeggjað. Ég var líka næstum búinn að senda þetta á konuna mína með broskalli – hún er í kvennakórnum og var nýkomin úr kórdjammtónleikaferðalagi. Og ég hef heyrt frá a.m.k. einhverjum úr þeim kór sem fannst þetta líka fyndin lýsing.

En kannski er bara ekki lengur í tísku að hafa húmor fyrir sjálfum sér? Á einhverju bili áhugamennsku og fagmennsku hlýtur fólk líka að taka sig mest alvarlega – það fylgir kannski bara. Þar sem maður er að slíta sér út og reyna að sanna sig. Viss tegund áhugamennsku er á því leveli að manni dugar að koma fólki á óvart – „ekki vissi ég að hann gæti haldið lagi.“ En önnur er að reyna að gera sig gildandi á einhverju æðra stigi. Og þá er spurning hvort maður vilji að gagnrýnandi hanteri kórinn einsog hann væri kór atvinnumanna eða kór áhugamanna.

Svo er þetta reyndar tvennt aðskilið. Dómurinn og inngangurinn. Og kannski var kerskninni í innganginum verr tekið vegna þess að dómurinn var ekki mjög jákvæður.

Ég er með veika kenningu sem gengur út á að það sé erfiðara að vera gagnrýnandi eftir því sem maður þarf að gagnrýna fleira fólk í einu. Ef þú skrifar neikvæða ljóðabókagagnrýni verður ljóðskáldið sárt –og kannski mamma háns. En ef þú skrifar t.d. um leiksýningu þar sem 30 manns koma að siturðu uppi með heilan her af fólki sem fer saman á barinn til að baktala þig og æsir hvert annað upp. Og ef þú hefur þetta að atvinnu þarftu ekki að vera óánægður með nema eina sýningu á ári til þess að fólki finnist þú vera alger sadisti. Fólk sér nefnilega ofsjónum yfir ærlegri neikvæðni.

Ég bað einu sinni hóp af fólki að skjóta á hlutfall neikvæðra dóma á Starafugli – sem hafði fengið á sig orð fyrir að vera mikið í slátrunum. Flestir skutu á sirka helming, fáir fóru undir þriðjung. Staðreyndin var að það náði ekki fimm prósentum. En fólk les frekar neikvæða dóma – og kannski var helmingurinn af lestrinum á neikvæðu dómunum.

Kenningin hefur samt tvo veika punkta. Annars vegar þá eiga ljóðskáld stundum vini og stundum ekki. Ég hef horft upp á gagnrýnendur fá yfir sig ægilegar holskeflur vegna ljóðabókadóma af því ljóðskáldin voru vinamargar týpur eða fólk sem kallar fram einhverja tegund af samstöðu og kærleika (fólkið sem „gengur inn í herbergi og lýsir það upp“ – en er ekki endilega betri ljóðskáld en þeir sem gera það ekki). Og ég hef horft upp á ljóðabókum slátrað í fullkominni kyrrþey – sem er eiginlega bara mjög sorglegt. Þetta varnarviðbragð reiðra vina er kannski líka fallegt og kannski líka hluti af lífkerfinu – þótt það geri gagnrýnendum oft erfitt fyrir.

Sem ritstjóri Starafugls fékk ég mikið af skilaboðum frá fólki sem vildi ekki skrifa lengur af því tilfinningalega álagið af því að hafa dissað eitthvað var of mikið – fólk (segjum það bara: milleníalar) lenti í einhverjum vítahring samviskubits og gremju eftir atlögur netleiðis frá reiðum stuðningsmönnum ljóðskálda. Og ákvað að fara bara að sinna einhverju öðru. Krísa gagnrýni á síðustu árum – sífellt færri fagmenn, sífellt verr borgað, sífellt færri almennilegir staðir til birtingar – er nefnilega líka krísa áhugans á því að gagnrýna. Og það er bara að verða mjög algeng afstaða að þetta sé ekki til neins – hvers vegna ætti einhver karl úti í bæ að hafa skoðun á skáldsögu/kvikmynd/skúlptúr? Kemur einhverjum við hvað honum finnst og er verið að segja að skoðun hans sé merkilegri en skoðun mín – sem las sömu bók, sá sömu kvikmynd og sama skúlptúr? Eru ekki bara allar upplifanir jafnar? Og þessa hugsun spegla gagnrýnendur líka oft sjálfir – bæði með því að hætta og með yfirdrifinni auðmýkt gagnvart eigin skoðunum (ég hef líka oft hitt fólk sem hefur gagnrýnt eitthvað listaverk og það komið mér á óvart hvað þeim fannst í raun og veru – og hvernig þau breiddu yfir það með því sem sumir kalla kurteisi og fagmennsku).

Hinn veiki punkturinn í kenningunni er að þeir gagnrýnendur þjóðarinnar sem mér koma til hugar og hafa helst leyft sér að vera með … hvað eigum við að kalla það, snúð, miklar listrænar kröfur, skæting? – eru flestir að sinna mannmörgu listgreinunum, stórsveitartónlist og leiklist. Og að minni reynslu er það líka fólkið í þeim bransa sem er mótfallnast gagnrýni sem slíkri. Ég þekki leikhúsfólk sem vill hreinlega láta banna gagnrýnendur í húsi – ef ekki bara brenna á báli – en öll ljóðskáldin sem ég þekki þyrstir í gagnrýni (og það var ekki öðruvísi upp úr aldamótum þegar neikvæðir bókadómar voru algengari).

Á dögunum sat ég einn á kaffihúsi. Á næsta borði voru tvær konur með ungbarn. Lattémamma og vinkona hennar sem var að sjá barnið í fyrsta skipti. „Hann er algert rassgat,“ sagði vinkonan um ungbarnið. Og ég hugsaði: Er þetta ekki svolítið eitraður talsmáti? Af hverju þarf hún að líkja barninu við sóðalegasta op líkamans? Það er ekkert við ungbörn – og alls ekki þetta ungbarn – sem kallar á svona talsmáta. Ungbörn eru einmitt yfirleitt sérstaklega hrein, einhvern veginn – meira að segja það sem kemur út um „rassgatið“ á þeim sjálfum er undarlega hreint. Ég bjóst við að nú yrði uppi fótur og fit en mér til furðu virtist lattémamman alls ekki taka þetta nærri sér. Og raunar þvert á móti. „Ég veit!“ hrópaði hún upp yfir sig. Og hló. Það vantaði bara að hún þakkaði vinkonu sinni fyrir þessa hárfínu en nákvæmu greiningu á barninu hennar. Hvað er ég eiginlega að hlusta á? hugsaði ég ´a næsta borði. Eru mæður orðnar svo uppteknar af instagramfullkomnuninni að minnsti „galli“ á börnum þeirra verði til þess að þær taki undir með ljótustu svívirðingum vina sinna í þeirra garð – svona einsog þær hefðu óvart keypt ólögulega peysu á Shein! Eða klúðrað góðri myndlíkingu. Ég gat vel að merkja ekki séð neinn galla á þessu barni, það virtist alveg jafn fullkomið og önnur ungbörn, en eitthvað hlýtur að hafa kallað fram þessi viðbrögð. Kannski var það með asnalegan fæðingarblett, sem ég gat ekki séð (þótt ég væri nú reyndar farinn að teygja höfuðið svolítið) – en jafnvel þó svo væri! Halló!

Mér varð svo aftur hugsað til þessa þegar ég las frétt í DV um hlaðvarpsstjórnanda sem hafði orðið fyrir svipaðri reynslu nema hann sat nærri hópi karla sem kölluðu hver annan aumingja og viðhöfðu alls kyns vægast sagt óvinalegar svívirðingar hver í garð annars. Mikið er, hugsaði ég, að einhver er farinn að taka tungumálið alvarlega. Mikið er að einhver skilur að orðin sem við beitum hafa bókstaflega merkingu sem má fletta upp í orðabók og samskipti fólks eru ekki einhver „leikur“ þar sem hægt er að skýla sér á bakvið að maður hafi meint eitthvað annað en maður sagði BÓKSTAFLEGA.

Aðgát skal höfð í nærveru sálar, segi ég nú bara. Kurteisi kostar ekkert.

***

Í algerlega ótengdum fréttum held ég að þessi þjóð mætti alveg við því að verða læsari á texta – talaðan og ritaðan.

***

Fyrir mjög löngu síðan kenndi ég stórkostlegum ungum manni ritlist. Þessi maður var með einhverja greiningu sem var útskýrð fyrir mér þá en ég gæti ekki haft eftir núna. En hún birtist meðal annars með þeim hætti í skrifum hans að hann átti gríðarlega erfitt með að segja ósatt og gat eiginlega ekki skilið á milli þess að ljúga og að skálda. Til að byrja með skilaði hann bara inn verkefnum sem voru sannsöguleg – það er sannarlega alltílagi, mörg bestu skáld heimsins ljúga aldrei (viljandi). En eina vikuna bað ég hann sérstaklega að gera tilraun til þess að segja upplogna sögu – búðu til persónur, sagði ég, sem eru ekki til, og láttu þær gera eitthvað, það þarf ekki að vera merkilegt. Viku síðar fékk ég þannig sögu – mjög einfalda sögu um karl og kerlingu í koti sínu nema hver einasta setning innihélt einhvers konar fyrirvara. „Karl og kerling bjuggu í koti sínu nema það var ekki til í alvöru, bara hérna í sögunni. Þau áttu son sem var ekki heldur til en ég bý hann til hérna af því Eiríkur sagði mér að gera það.“ Og svo framvegis. Þetta var alveg dásamlegur texti og til marks um það hvað hömlur geta verið skapandi – hvernig þær geta þvingað okkur til þess að gera eitthvað virkilega frumlegt. Og þegar þær eru okkur jafn eðlislægar og þessar hömlur þessa manns þá eru þær líka nánast hjartskerandi einlægar.

***

Gosi er búinn að gefa út plötuna Á floti. Í dag sem sagt – á streymisveitum og vínyl. Gosi er fyrst og fremst Andri Pétur Þrastarson en stundum miklu fleira fólk og í hljómsveitaruppstillingu erum við Baldur Páll Hólmgeirsson sennilega algengustu meðlimirnir. Við spilum í tveimur lögum á plötunni – Anda Klaka og Hafið – en kunnum þau orðið öll og ætlum að spila þau með fleirum (allavega Söru Hrund Signýjardóttur og Ástu Kristínu Pjetursdóttur og Mörtu Sif Ólafsdóttur) þann 29. þessa mánaðar í Edinborgarhúsinu.

Smellið hér til að hlusta hjá sænsku arðránsmafíunni.

Það er kominn hvítur reykur. Þegar þetta er skrifað er samt ekki vitað hver verður nýr páfi. Svíar þykjast líklegir til sigurs – og gætu þar með unnið bæði Páfagarð og Eurovision sömu vikuna. Eurovisionlagið – Bara bada bastu – er samt eiginlega næstum finnskt. Ég hef ekki heyrt það – hef varla heyrt Væblagið.

Ekki langar mig í kreddur kaþólsku kirkjunnar. En það er ekki laust við að ég öfundi fólki af andlegri sannfæringu. Og að traustar stofnanir vekji með manni aðdáun á upplausnaröld – a.m.k. þegar upplausnin er mestanpartinn fasísk.

* * *

Fagurbókmenntir eru að víkja fyrir léttmeti. Lestur er að víkja fyrir hlustun. Íslenskan er að víkja fyrir ensku. Skáldsagan að víkja fyrir sjónvarpinu. Ritlistin að víkja fyrir gervigreindinni. Og það er allt útlit fyrir að lærdómi verði útvistað til hennar líka – á svipaðan hátt og upplýsingum var útvistað til internetsins. Það er að segja, lærdómur hættir ekki að vera til frekar en upplýsingar eða upplýsingamiðlun, heldur leysist hann upp og við firrumst honum – í marxíska skilningnum – einsog maður firrist öllu verki við að beita stórtæku verkfæri, einsog það er ekki það sama að smíða borð með höndum og smíða borð með mannlausri verksmiðju. Að ýta á takka og fá borð. Að ýta á takka og fá ritgerð. Ýta á takka og fá skáldsögu.

Hvaða tilgangi þjóna þá listrænar bókmenntir? Eru þær einhvers konar viðnám? Rými þar sem annars konar veruleiki, lærdómur, upplifun getur átt sér stað? Eða eru þær bara lútuleikur á öld tölvunnar? Eða bæði?

Á öld sjálfsins og representasjónarinnar – fulltrúunar – er kannski ekkert eðlilegra en að við fáum öll klæðskerasniðnar sögur um okkar eigin sjálf. Mamma mín hefur skrifað þannig sögur fyrir barnabörnin sín öll – með myndum, þar sem þau geta séð sig sjálf í bókum. Það er fjarska fallegur gjörningur. Ég er ekki viss um að það verði jafn fallegt á stórum skala.

Annars væri áhugaverð spurning – fyrir Black Mirror höfunda, ef engan annan – hvort fólk myndi heldur vilja skáldsögur um sig og sín vandamál eða fantasíur? „Skrifaðu 300 blaðsíðna sögu um hálffimmtugan tveggja barna föður á Ísafirði sem er að æfa fyrir maraþon og er alltaf að slíta á sér kálfavöðvana“ vs „Skrifaðu 300 blaðsíðna sögu um hálffimmtugan geimriddara í fjarlægu sólkerfi sem sigrast á geimfasískum öflum“. Hefðbundið hlutverk sagna er að gera þetta tvennt – stundum bæði í einu. Að veita einhvers konar fulltrúun – sem getur verið að segja sögur þeirra sem fá annars ekki sagðar um sig sögur, en líka að greina og ræða vandamál einstaklinga og hópa í tilteknum (sögulegum) aðstæðum – og hjálpa okkur að stíga út úr kvíðvænlegum raunveruleika. Sem er ekki bara að veita skemmtun, en er líka að veita skemmtun (listrænar skáldsögur eiga líka að veita skemmtun; léttmeti þarf ekki að veita neitt umfram skemmtun).

En svo stendur sagnamennska ekki og fellur með bókmenntum. Þörfin til þess að segja og heyra sögur er ´óháð miðli og gæti reynst óháð því hvort sögurnar eru sagðar af mönnum eða vélum. Það á eftir að koma í ljós.

Það sem helst kemur í veg fyrir að klæðskerasniðnar og persónulegar sögur taki yfir „bókamarkaðinn“ er þörf okkar til þess að upplifa sameiginlegan veruleika – til þess að ræða Dallasþáttinn frá því í gær eða bókina efst á vinsældalistanum. Og það sem ver höfundinn fyrir gervigreindinni er einfaldlega seleb-kúltúr – enda eiga frægustu höfundar samtímans það allir sameiginlegt að vera á einn veg eða annan fjölmiðlavænir. M.a.s. þeir sem spila Pynchonleikinn vekja áhuga fyrir að vera dularfullir og lítt gefnir fyrir að fara í viðtöl. Það er líka múv – þótt það sé áreiðanlega útgefandans/agentsins að gera það áhugavert. En við viljum að höfundurinn sé „persóna“.

Annars er alveg líka spurning hversu mikið maður eigi að vera að velta þessum dauða fyrir sér – því er eins farið um dauða bókmenntanna og dauða manns sjálfs að hann kemur þegar hann kemur og ef maður eyðir tíma sínum í að hafa áhyggjur af honum er allt eins líklegt að maður missi af því sem skipti máli: lífinu.

* * *

Nýr páfi er: Robert Prevost. Leó fjórtándi.

Þú last það fyrst hér.

Það er fyrsti maí. Apríl búinn. Svo ég tíðfæri frægt ljóð eftir Andra Snæ. Svona fer tíminn með bókmenntirnar. Það ætti kannski einhver að skrifa bók um það.

Ég stend mig stundum að því að íhuga hvort ég meini vel. Ég veit ekki hvers vegna það blasir ekki við. Kannski vegna þess að ég tel að maður sé alltaf að einhverju leyti líka fórnarlamb fleiri hvata. Eða fýsna. Ég finn alveg að það er eitthvað innra með mér sem glennir upp augun af spenningi þegar allt fer til andskotans. Sem hrópar jei! þegar Trump er kosinn forseti. Af hreinum og klárum leiða, býst ég við. Megirðu lifa áhugaverða tíma – var ekki kjaftæði að það sé kínversk bölvun? Las ég það ekki einhvers staðar? En það er allavega áhugaverð spurning hvort maður vilji eða vilji ekki lifa áhugaverða tíma. Og hvort áhugaverðir tímar séu nokkurn tíma trámalausir. Ég er að horfa á Say Nothing og stend mig að því að halda stundum með IRA. Eða allavega Dolours. Og þegar einhver er á flótta undan löggunni vona ég að viðkomandi komist undan. Samt veit ég að þau hafa kannski verið að sprengja fullt af saklausu fólki í loft upp. Myndi nokkur hugsa svona, sem meinti vel? Kannski er það þess vegna sem ég efast.

En sennilega vill maður nú samt bara lifa svona mátulega áhugaverða tíma. Það er gaman í rússíbönum alveg þar til vagnarnir fara að þeytast af teinunum á fullri ferð.

Svo er spurning hvað það er sem gildir. Að meina vel við enda dags. Þegar er allt kemur til alls. Eða hvort maður þurfi að meina vel í hverju skrefi, hverja sekúndu, hverri hugsun. Og hvort maður eigi að refsa sér – með skömm, ef ekki öðru – fyrir allar ljótar hugsanir. Sekúndubrotin sem maður brýtur af sér.

En kannski er það líka vegna þess að ég kæri mig illa um að láta segja mér hvað mér eigi að finnast um hitt og þetta. Eða að ég megi ekki efast um hitt og þetta. Megi ekki einlæglega krefjast þess að ég sé sannfærður með rökum frekar en siðferðislegu skylduboði. Ég held ég hafi nú samt mannúð og jöfnuð og virðingu að leiðarljósi og niðurstöðurnar séu eftir því.

Ætli það sé til fólk sem hugsar aldrei ljótt? Það er víst stutt frá hugsun að gjörðum líka svo maður ætti i sj´álfu sér að gæta sín að því hvað maður hugsar. Jafnvel þótt það sé smátt.

Annars hugsaði ég ekkert lj´ótt í dag. Ég veit ekki hvers vegna ég er að spá í þessu. Ég fór í ræktina og vinnuna og kröfugöngu og horfði á son minn spila með lúðrasveitinni og konuna mína syngja í kvennakórnum og hlustaði á ræður og skemmtiatriði og borðaði kökur í Guðmundarbúð og spjallaði við kanadískan rithöfund um sköpunargáfuna og gerði tómatsúpu í kvöldmat og æfði mig á kontrabassann og á eftir ætla ég í ókeypis bíó í boði verkalýðsfélagsins. Þetta var góður dagur, fullur af fallegum hugsunum.

Ráðherra vill að leigubílstjórar tali íslensku. Er fyrirsögn í einhverju blaðanna sem ég sá áðan. Mér finnst svo sem ástæða til þess að fólk sem stundar þjónustustörf á Íslandi geri það á íslensku, einsog það ræður við. Mér finnst ekkert óeðlilegt að gerð sé krafa um það. En er ekki dálítið skrítið að setja lög um það?

Síðast þegar ég var í Reykjavík þurfti ég sjálfur að stimpla götuheitið inn í google maps leigubílstjórans af því hann skildi ekki hvað ég var að segja – altso götuheitið. Og rataði auðvitað ekkert sjálfur. Mér varð hugsað til skáldsögunnar The Book of Dave eftir Will Self sem fjallar um leigubílstjóra í London fyrir tilkomu gps-tækja (a.m.k. í hverjum vasa). Og prófsins sem allir leigubílstjórar þurftu að taka. The Knowledge, var það kallað, Þekkingin – og var nánast guðleg að stærð. Að rata um London. Hugsa sér. En þeir þurftu auðvitað ekki að gera það á íslensku.

Vill ráðherra að rithöfundar tali íslensku? Ég hjó eftir því að dagskrá Bókmenntahátíðar var sem fyrr öll á ensku. Meira að segja pöbbkvissið. Þó gat ég ekki séð að þar væru neinir íslenskir rithöfundar að tala hver við annan á ensku einsog hefur gerst og er mjög lúðalegt. Í ár voru einfaldlega engir viðburðir nema með erlendum gestum. Upplestrar fóru reyndar fram á móðurmáli höfunda. Þetta er held ég af því að Bókmenntahátíð í Reykjavík er í raun eins konar sölumessa. Stór hluti gesta eru erlendir útgefendur. Erlendu höfundarnir presentera sig fyrir íslenskum lesendum – sumir með bók á málinu, aðrir ekki – og íslensku höfundarnir presentera sig fyrir erlendum útgefendum. Það skýtur þannig skökku við að á meðan mér finnst lúðalegt að hátíðin fari fram á ensku þá saknaði ég þess líka að vera ekki boðinn – ég vildi líka fá að kynna mig fyrir erlendum útgefendum. Meðal annars vegna þess að mér gengur bölvanlega að koma Náttúrulögmálunum út á öðrum málum. Ég átti erindi í ár. Hefði getað selt mig! Að vísu myndi bókmenntahátíð kannski ekki hjálpa þar mikið til af því staðreyndin er einfaldlega sú að útgefendur eru mjög hikandi gagnvart löngum bókum. Og hún verður ekkert styttri við að ég fái að tala um hana á ensku í Iðnó. Og ég er líka hræðilegur networker – er feiminn og kem illa fyrir og segi bara vitlausa hluti eða ekkert (ég skrifa af því ég kann ekki að tala). En af því það var ekki í boði að koma og kynna sig þá finnst mér endilega einsog það hefði auðvitað gert herslumuninn.

Er dagskrá Iceland Noir öll á ensku líka? Það er eina hátíðin (í heiminum) sem ég hef beðið um að fá að taka þátt í – og eina sem hefur synjað mér. Að minnsta kosti persónulega. Bókmenntahátíð á Flateyri, sem skartaði þónokkrum erlendum höfundum, var á íslensku alls staðar þar sem það gekk – sem var langoftast. Um aðrar alþjóðlegar bókmenntahátíðir á þessu landi er víst ekki að ræða. Svo ég viti.

Stundum hugsa ég að það væri ágætt að hafa einhvern vettvang þar sem íslenskir rithöfundar gætu mæst án þess að vera í jólabókaflóðsgírnum eða réttindasölugírnum. Kannski er það bókaballið? Ég hef bara einu sinni farið á það – 2011 var mér boðið að lesa ljóð á hátíðinni. Man eftir útlenskum höfundi sem öllum fannst voða fyndið að væri að klípa í allar konurnar á dansgólfinu. Þetta var fyrir metoo og ég man ekki hver höfundurinn var og sá þetta ekki – stóð úti og reykti bróðurpartinn af kvöldinu og fylgdist með konunum koma út, krossa sig og segja „hann er rosalegur þessi maður!“ Og svo var hlegið. Fílingurinn var svolítið einsog á góðu sveitaballi.

Mér var reyndar – svo því sé haldið til haga – boðið að spila í bókabandinu. Sem hefði verið geðveikt. En ég hefði þurft að koma í bæinn á þriðjudag eftir páska til að æfa og það bara gekk ekki.

Kannski finnst mér bara svolítið billegt að ætlast til þess að leigubílstjórar tali íslensku og hía á forsetann fyrir að segja „pope Francis“ ef maður getur svona auðveldlega gert hana að aukaatriði sjálfur. Og kannski myndi það gera heilmikið fyrir tungumálið ef við myndum temja okkur að nota túlka meira – einsog er gert mjög víða. Okkur vantar fagstétt af túlkum – og hún verður ekki til nema einhver skapi störfin.

p.s. Það kemur áreiðanlega ekkert um Lestrygónakaflann í Ulysses fyrren í næstu viku.