Stundum hvarflar að manni að valdið í heiminum – eða á Íslandi, Reykjavík, Ísafirði, í húsfélögum, stökum fjölskyldum – sé valdið vegna þess að það kann að skipuleggja sig. Og það segir sig eiginlega sjálft að skipulag virkar best með valdi – það er hægt að ræða hvert eigi að keyra bílnum en ef allir ætla að keyra hann í einu er ekki líklegt að vel fari. En svo ég haldi þessari vafasömu líkingu til streitu þá vill sá sem heldur í stýrið oft bara ráða þessu sjálfur (oft var það þannig sem hann valdist til að stýra í upphafi). Og ráða meiru. Keyra fleiri bíla á fleiri vegum. Fljúga bílunum til stjarnanna. Alveg sama þótt farþegana vanti bara að komast í skólann. Eða til læknis. Bíllinn skal til Mars. Það er framtíðin, segir metnaðarfullur bílstjórinn. Og þá verður að gera byltingu. Sameinast í aftursætinu og skjóta bílstjórann. En bíllinn er á fullri ferð til Mars og nú erum við þrjú í aftursætinu að kljást við fjórða mann í farþegasætinu fram í – allir með eina hönd á stýrinu og aðra upp á móti hinum – rúðan er sprungin, allt í blóði alls staðar, við reynum að snúa við, komast í skólann og til læknis, helst bæði í einu, á meðan bíllinn brennur upp á leiðinni inn í lofthjúpinn aftur.
Er þetta góður tími til að vera sósíalisti? Það er allavega umbreytingarskeið. Ef mann langaði að verða sósíalistaleiðtogi væri kannski ráð að grípa til aðgerða núna. Fylgið vantar heimili. VG er í molum. Sósíalistaflokkurinn varla nema mylsna. Héðan af væri sennilega mestur missir af Samstöðinni – hún er mikill afbragðsfjölmiðill, ekki síst þessi löngu og ítarlegu viðtöl við alls konar fólk, og væri synd ef hún breyttist í málfundafélag skinhelgra sósíalista eða eitthvað þaðan af verra. Ég er ekki sannfærður um að VG eigi eftir neina upprisu – þótt það sé ekki útilokað – en yrði enn meira hissa ef Sósíalistaflokkurinn nær sér eftir þetta epíska rugl síðustu vikna, og skiptir þá litlu hver „vinnur“ þessar húsfélagsþrætur núna.
***
Sumarfríið er að verða búið. Við Aram höldum heim á föstudag. Ég er varla nema rétt rúmlega hálfnaður með sumarfrísbókina – 500 síður búnar af Books of Jacob en 500 enn eftir. Keypti að vísu líka Ulysses þýðingu Eriks Andersson, sem ég hef heyrt mjög vel af látið, og byrjaði að glugga í Násikukaflann, sem er næstur á dagskrá, og endaði á að klára hann bara. Var bara furðu þjált. Sinni þessu betur í næstu viku. Nema það verði mjög gott málningarveður – þá fer kannski allur frítíminn í það. Svo ætlaði ég reyndar að lesa líka eitthvað á dönsku til að hreyfa við dönskuhluta heilans í mér áður en ég hitti nokkra danska menningartúrista á Ísafirði – annars tala ég bara sænsku. Og ég á víst enn 500 síður eftir af Tokarczuk. Og er að æfa fyrir maraþon. Heima bíður mín kontrabassi sem vill að ég spili á sig. Það er enginn tími, verður enginn tími, en það verður gaman.
The further north you go, the more people concentrate on themselves, and in some sort of northern madness (no doubt due to the lack of sun) they ascribe themselves too much. They make themselves responsible for their actions. Fatum is punctured by raindrops, then farther on, snowflakes making a final incursion, and soon it disappears altogether. What remains is the conviction that destroyes every person, supported by the Ruler of the North, the Church, and its ubiquitous functionaries, that all evil is in man yet can’t be fixed by man. It can only be forgiven. But can it be forgiven? Hence comes that tiring, destructive feeling that one is always guilty, from birth, that one is stuck in sin and that everything is sin – doing something, not doing it, love, hate, words, and even thoughts. Knowledge is a sin, and ignorance is a sin.
Ég held ég hafi aldrei lesið greinarbetri lýsingu á norrænu hugarfari en þessa, sem kemur úr The Books of Jacob eftir Olgu Tokarczuk í þýðingu Jennifer Croft. Hún nær einhvern veginn utan um þessa undarlegu blöndu af botnlausri sjálfhverfu og umhyggju fyrir heiminum – og útskýrir hvernig sjálfhverfan verður að umhyggju og umhyggjan að sjálfhverfu og allt saman verður alltaf á endanum að samviskubiti, einmitt af því við sjáum okkur sjálf sem trónandi fólk, blöndu af yfirmennum og hálfgerðum skyldufyrirmyndum. Við fyrirgefum í orði kveðnu en í raun fyrirgefum við aldrei neitt og allra síst okkur sjálfum. Á norðurlöndum sjá sig allir í Atlas – sem er óforskammað mikilmennskubrjálæði – og fullyrðinguna „allir eiga að skipta máli“ má alltaf sjóða niður í: „Ég á að skipta máli“ eða „Ég skipti máli“ og jafnvel „Ég skipti víst máli!“. Og ekkert gæti verið verra fyrir hinn norræna mann en að skipta ekki máli.
Ég er kominn fjórðung inn í þennan þúsundblaðsíðna hnullung um 18. aldar spámanninn Jakob – sem er kannski Messías – og hafi manni ekki þótt skrítið fyrir að Tokarczuk hafi hlotið nóbelinn við lestur annarra bóka hennar þá finnst manni það enn minna skrítið þegar maður stendur í miðju svona verki. Stærðin er einhvern veginn ógurleg. Maður stendur uppi á fjalli í norður Póllandi og sér niður að Bosporussundi, ef ekki lengra. Og sannarlega er ég oft villtur. En samt ratar ég einhvern veginn áfram. Þetta er að mörgu leyti trúarheimspekileg bók – og andleg slík, ekki jafn greinandi og hún er trúandi og þreifandi. En hún átti að vera hvíld frá Ulysses – sumarfríslesturinn – og er nú eiginlega ekki mikill hvíldarlestur. Næst tek ég bara með mér Andrés.
Og nei, hún fjallar nú ekki mikið um „hinn norræna mann“. Minna en til dæmis Andrés.
***
Ég er í sænskri sveit. Gulu viðvaranirnar eltu mig hingað. Það eru þrumur og eldingar og stefnir í ógurlega rigningu innan skamms. Búið að taka öll tæki á heimilinu úr sambandi. Allir með svona loftþrýstingshausverk sem mér skilst að hafi verið vísindalega afsannaður en það eru allir með hann samt. Þetta er áreiðanlega einhvern veginn mér að kenna. Bæði veðrið og hausverkurinn og gula viðvörunin.
Kýklópaþáttur Ulysses er langpólitískasti kaflinn og sá fyrsti af þremur í röð þar sem Joyce fer hamförum í paródíuæfingum og almennri stílfimi. Við fáum í fyrsta lagi alveg nýjan sögumann – sem gengur jafnan undir nafninu „nafnleysinginn“ – og í öðru lagi eru reglulegir útúrdúrar í hinum ýmsu stílum sem eru þó allir á einhverju hetjurófi. Eru þar undir riddarasögur, dýralífslýsingar, epísk ævintýri, kristin trúarrit og nýaldarlegri og svo framvegis.
Nafnleysinginn sem segir söguna er líka fyrsti fyrstupersónu sögumaður bókarinnar sem er ekki í neinu vitundarflæði. Það er að segja, hann er ekki að hugsa, hann er að tala, að segja einhverjum frá þessu, en við vitum aldrei hverjum eða af hvaða ástæðum. Og hann er til þess að gera venjulegur fyrstupersónu sögumaður – í bók sem hefur hingað til verið í þriðjupersónu plús innsýn í hugsanir sumra sögupersóna.
Nafnleysinginn er vel að merkja gjarn á að segja „ay, says I“ eða eitthvað álíka og fyrsta orðið í kaflanum er „I“ og bæði „ay“ og „I“ eru auðvitað borin fram einsog „eye“. Sem er einmitt það sem kýklópar eru með í höfðinu. Joyce missir heldur ekki af neinu tækifæri til þess að nefna augu í kaflanum og koma þau fyrir bæði bókstaflega og í orðatiltækjum og myndlíkingum.
Það segja líka allir „ay“ í þessum kafla og held ég aldrei „yes“ – en „yes“ er auðvitað aðalorðið í bókinni, einsog maður fattar í lokakaflanum.
Hómer segir frá því er Ódysseifur og félagar koma á eyju kýklópans Pólyfemusar (nafnið þýðir: margradda eða margumtalaður). Þar finna þeir helli fullan af vistum og þykjast hafa komist í feitt. Þegar Pólýfemus kemur heim tekur hann þá til fanga og étur tvo þeirra. Hyggst hann svo éta tvo á dag þar til allir eru uppétnir. Kvöld eitt eftir að Ódysseifur hefur gefið honum af sterku víni sem hann átti í fórum sínum spyr Pólyfemus Ódysseif að nafni og segist hann heita „Enginn“. Pólyfemus sofnar síðan – eða drepst áfengisdauða – og Ódysseifur stingur úr honum augað eina og blindar hann. Þegar hann vaknar er hann mjög reiður og öskrar á hina kýklópana á eyjunni að „Enginn“ sé að reyna að drepa sig – og fær auðvitað enga hjálp. Ódysseifur og eftirlifandi menn hans binda sig fasta undir kindur Pólyfemusar um morguninn og smygla sér þannig framhjá honum út úr hellinum. Þegar Ódysseifur er að sigla á brott kallar hann til risans sitt rétta nafn og risinn reiðist mjög og grýtir á eftir skipinu miklu bjargi en missir marks.
Hjá Joyce hefst kaflinn á því að nafnleysinginn, sem er einhvers konar handrukkari, hittir Joe Hynes – blaðamanninn sem tók niður nafn Blooms í Hadesarkaflanum, og sem skuldar Bloom pening – og segir honum að götusópari nokkur hafi nærri tekið úr sér augað með óvarlegri meðferð á sínu atvinnuverkfæri. Svo segir hann Hynes frá manni sem hann er að reyna að rukka – við fáum paródíu af lagamáli sem segir frá því máli – og Hynes býður honum að fylgja sér á pöbbinn Barney Kiernan þar sem þeir muni hitta mann sem þeir kalla „borgarann“, því Hynes vilji ræða við hann um gin- og klaufaveiki (bréfið sem hr. Deasy bað Stephen að koma í blaðið fjallaði líka um gin- og klaufaveiki – og hr. Deasy var líka, einsog flestir í þessum kafla, rasisti).
Næst kemur ógurlega rómantísk lýsing af borginni og leið þeirra á pöbbinn.
In Inisfail the fair there lies a land, the land of holy Michan. There rises a watchtower beheld of men afar. There sleep the mighty dead as in life they slept, warriors and princes of high renown. A pleasant land it is in sooth of murmuring waters, fishful streams where sport the gurnard, the plaice, the roach, the halibut, the gibbed haddock, the grilse, the dab, the brill, the flounder, the pollock, the mixed coarse fish generally and other denizens of the aqueous kingdom too numerous to be enumerated.
Og svo framvegis.
Á Barney Kiernan finna þeir borgarann ásamt illvígum hundi sínum, GarryOwen. Sá bíður þess að einhver bjóði sér í glas. Svo kemur mikil og ógurleg lýsing á honum.
The figure seated on a large boulder at the foot of a round tower was that of a broadshouldered deepchested stronglimbed frankeyed redhaired freelyfreckled shaggybearded widemouthed largenosed longheaded deepvoiced barekneed brawnyhanded hairylegged ruddyfaced sinewyarmed hero. From shoulder to shoulder he measured several ells and his rocklike mountainous knees were covered, as was likewise the rest of his body wherever visible, with a strong growth of tawny prickly hair in hue and toughness similar to the mountain gorse (Ulex Europeus).
Þessi lýsing verður svo dýralífslegri og endar loks í löngum lista yfir „írskar hetjur“ sem sjá megi á mynd á sjávargrjóti sem hangi á belti hans – margar þeirra eru sannarlega írskar hetjur en listinn verður æði skrautlegur fyrir rest (upptalningar Joyce verða það oft) þegar Dante og Beethoven og „the man who broke the bank“ og ótal fleiri skjóta upp kollinum. Skömmu síðar kemur Alf Bergan og fer að tala um Denis Breen – sem æðir brjálaður um borgina með konuna í eftirdragi og reynir að kæra mann og annan fyrir meiðyrði af því hann fékk sendan miða sem á stóð „U.P: UP“. Á sama tíma kemur nafnleysinginn auga á Bob Doran – sem er á sínum árlega bender – þar sem hann liggur og hrýtur úti í horni. Hann vaknar þó fljótlega en er eiginlega of drukkinn til þess að taka almennilega þátt í samræðunum – þrátt fyrir góðan vilja.
Alf þykist líka hafa nýverið séð Paddy Dignam og er mjög hissa þegar í ljós kemur að hann er látinn – og við fáum paródíu af miðilsfundi þar sem Dignam er vakinn til lífsins.
Ég gat þess ekki í yfirferðinni um Eólus en þar bendir Bloom Hynes á að gjaldkeri The Freeman’s Journal sé við – og vonast þá til þess að það verði til þess að hann fái greidda skuld sína. Hynes fór og fékk greitt en er ekki búinn að borga Bloom. Hann á hins vegar fyrir umferð af drykkjum. Þessi drykkjahringekja og siðvenjur í kringum hana eru fyrirferðarmiklar í Kýklópaþætti. Næstu umferð býður Alf Bergan og þegar Bloom kemur inn er hann spurður hvort hann vilji ekki eitthvað að drekka – sem þýðir hvort hann vilji ekki vera með í hringekjunni og skiptast á að kaupa drykki.
Í bókinni The Economy of Ulysses eftir Mark Osteen er þessi skemmtilega lýsing (en hana tek ég sjálfur upp úr The Guide to James Joyce’s Ulysses eftir Patrick Hastings – hagfræðina á ég ólesna en finnst mjög spennandi):
Power and prestige accrue not through investing, saving money or acquiring goods, as in bourgeois economies, but through expenditures and loss of goods. But the gifts in a potlatch only seem voluntary; actually there are three intersecting obligations – to give, to receive, and to reciprocate. To fail in any of the three is to suffer social humiliation and loss of honor. The potlatch constructs the boundaries of the social group and solidifies its hierarchies: those who give or destroy wealth are included, and those who do not are cast out; those who cannot reciprocate by giving back a larger gift than the one they have received lose social status. The greater the loss, the greater the prestige.
Það vita það líka allir sem hafa eitthvað setið á börum að öruggasta leiðin til að verða blankur og fullur er að byrja að skiptast á að splæsa. Það endar alltaf með ósköpum.
Borgarinn kemur auga á Bloom sem er að slæpast fyrir utan í von um að koma auga á Martin Cunningham, sem hann ætlar að hitta til þess að ræða fjármál fjölskyldu Dignams heitins. Þessi slæpingur fer í taugarnar á borgaranum. Á endanum kemur Bloom inn og er spurður hvort hann ætli ekki að drekka en svarar því að hann þiggi kannski vindil bara. Þannig móðgar hann engan með því að hafna drykk en lendir ekki heldur í skuld við neinn (af því menn eru ekki að skiptast á að kaupa vindla). Það er allavega planið – en auðvitað eru mennirnir draugfúlir að hann skuli ekki taka þátt.
Á sama tíma fær Bob Doran hálfgert grátkast yfir því að Dignam sé dáinn. Umræðan fer að snúast um dauðarefsingar og Alf heldur því fram að hengingar hafi engin áhrif á risgetu karlmanna – Bloom segir þetta allt útskýranlegt með vísindum og við fáum paródíu af læknatexta þar sem „herr professor Luitpold Blumenduft“ leggur fram kenningar sínar um limlega upprisu dauðra. Þegar því er lokið er Bob Doran hættur að væla og farinn að leika við hund borgarans.
Bloom og borgarinn eru farnir að þrátta. Enda varla hægt að ímynda sér ólíkari menn. Borgarinn er æsingamaður og þjóðremba – einhver sagði að hann væri sjálfselskan sem pólitísk yfirlýsing og sennilega er það ansi nærri lagi. Og Bloom er tillitssemin sem lífsstíll. Borgaranum finnst Írar ekki nógu írskir, þeir kunni ekki málið og viti ekkert um neitt – en Bloom finnst kannski helst að Írar drekki of mikið. Þetta verður til þess að nafnleysinginn fer að hugsa um að Bloom tími ekki að borga drykki – og augnabliki síðar spyr Joe Hynes Bloom aftur hvort hann vilji ekki drykk en Bloom afþakkar í annað sinn og segist bara vera að bíða eftir Cunningham. Hinir virðast telja víst að Bloom sé fjáður og nískur (enda gyðingur).
Hér fáum við líka paródíu af dagblaðatexta um hengingu.
Bloom og borgarinn þrátta áfram. Bob Doran byrjar aftur að væla út af Dignam – og sá texti er endurtekinn sem paródía af yfirdrifinni kurteisissamúð.
Let me, said he, so far presume upon our acquaintance which, however slight it may appear if judged by the standard of mere time, is founded, as I hope and believe, on a sentiment of mutual esteem as to request of you this favour. But, should I have overstepped the limits of reserve let the sincerity of my feelings be the excuse for my boldness.
Joe byrjar að segja borgaranum frá gin- og klaufaveikinni og endar á að nefna að Nannetti – ritstjórinn sem Bloom þarf að fá til að samþykkja auglýsinguna sem hann er að reyna að selja – sé á leiðinni til Lundúna til þess að ræða málið fyrir þinginu. Þetta er auðvitað bagalegt (síðar í kaflanum lofar Hynes að koma honum á fund með öðrum yfirmanni eftir að Bloom segir að þetta með skuldina megi bíða fram í næsta mánuð).
Nú fara þeir að tala um gelískar íþróttir – sem munu hafa verið ólöglegar á Írlandi um hríð. Kemur í ljós að borgarinn er einn helsti baráttumaður fyrir upprisu gelískra íþróttaleikja og mikill kempa sjálfur (þetta er eina skiptið sem borgarinn sýnir nokkra auðmýkt en hinir fullyrða þetta og Bloom tekur undir). Við fáum paródíu – einhvers konar formlega fundarlýsingu á umræðunni.
Blazes Boylan kemur til tals og fé sem hann mun hafa unnið á því að veðja á boxkappleik og einhverjir spyrja út í túrinn sem hann er að skipuleggja með Molly og það er alveg ljóst að þeim finnst eitthvað líklegt að hann sé að fara að dilla hana.
Nú birtast Ned Lambert og J.J. O’Molloy sem við sáum síðast í Skellibjörgum. Denis Breen og U.P.:UP miðinn berast aftur í tal – Hynes spyr Alf hvort hann hafi skrifað hann – og þeir eru sammála um að Denis Breen sé bilaður – og einmitt í því gengur Breen framhjá með frúna í eftirdragi.
Borgarinn verður heiftúðugri eftir því sem hann drekkur meira og fer að tala um að Englendingar fylli landið af pöddum – pöddurnar eru hugsanlega gyðingar – og vitnar í söguna: „The adulteress and her paramour brought the Saxon robbers here.“ Hér er átt við sögu af kónginum af Leinster, MacMurrough, sem rændi Dervorgillu, konu kóngsins af Breifne, O’Rourke. Erjur þeirra urðu svo slæmar í kjölfarið að MacMurrough þurfti að sækja sér aðstoð til Englands – með þeim afleiðingum að 1904, þegar sagan gerist, réðu þeir enn yfir eyjunni allri.
Þeir lesa líka amerísku gulu pressuna – sögu um verktaka í Chicago sem fann eiginkonu sína í faðmi annars manns. Sá birtist á síðustu stundu en samt of seint og er vopnaður en ekki kemur fram hvort hann hafi skotið þau.
Ástarþríhyrningar og afleiðingar þeirra, altso.
Enn fjölgar á barnum þegar John Wyse Nolan og Lenehan mæta á svæðið. Þeir eru að fara að drekkja sorgum sínum eftir að hafa tapað á veðreiðunum – sigurvegarinn var Throwaway, sem enginn reiknaði með og var á stuðlinum 20 á móti 1. Vegna misskilnings milli Bantam Lyons og Blooms í Lótusætukaflanum heldur fólk að Bloom hafi haft einhverjar innherjaupplýsingar og vitað að Throwaway myndi vinna. En þeir veðjuðu á aðra líklegri hesta.
Og enn eykst heift borgarans sem er nú farinn að beina tali sínu að Bloom. Borgarinn minnir mjög mikið á fólkið sem þessa dagana safnast saman á Austurvelli – sömu rökin, sama bjargarleysið gagnvart heimi sem breytist, sami óttinn við ókunnuga, sami hiklausi hrokinn, sama hispurslausa tjáningin, hranaskapurinn, sjálfumgleðin. Sumir hinna fara nú að taka aðeins undir og John Wyse spyr Bloom hvort hann geti skilgreint „þjóð“ og Bloom segir að það sé „þegar sama fólk býr á sama stað“. Ned segir að þá hljóti hann að vera þjóð því hann hafi ekki flutt í fimm ár. „Eða þegar það b´ýr á ýmsum stöðum“ segir þá Bloom og Hynes kannast við að það eigi við um sig (af því hann flytur oft, reikna ég með). Borgarinn spyr hverrar þjóðar Bloom sé og hann segist írskur – borgarinn ræskir sig og hrækir út í horn. Þá segir Bloom að hann tilheyri líka kynþætti „sem er hataður og ofsóttur. Líka núna. Á þessu andartaki. Í þessari sömu andrá.“ Og heldur þannig áfram í smá stund – lyftir meira að segja knýttum hnefa.
Borgarinn spyr hvort hann sé að tala um nýju Jerúsalem og Bloom segist vera að tala um réttlætið. Borgarinn spyr hvers vegna þeir láti ekki hart mæta hörðu og Bloom segir eiginlega að ekkert skipti máli nema ástin – hart sé andstæða lífsins og það viti það allir. Síðan segist hann þurfa að skjótast út á horn til að líta eftir Martin Cunningham og lætur sig hverfa.
Hinir ræða ástina – og borgarinn segist litla trú hafa á ást Blooms. Svo kemur hálfgerð barnasöguparódía um alla sem elska einhvern.
Þeir ræða heimsókn Zuluhöfðingja til Englands og borgarinn les um það uppúr einhverju blaði. Þeir ræða höfund greinarinnar og svo segir Lenehan að þetta með að Bloom hafi farið að finna Cunningham sé fyrirsláttur – hann hafi farið að sækja peningana sem hann vann á veðreiðunum, hann hafi veðjað á „dark horse“ og Joe segir að hann sé sjálfur „dark horse“ (þetta þýðir SAM sem „utangarðshross“ annars vegar og „utangarðsbesefi“ hins vegar – sem er misskilningur, hrossið dökka er bara sá sem kemur á óvart, sigrar óvænt).
Nú fer nafnleysinginn út að pissa – sem er undarleg sena í ljósi þess að hann er að segja söguna, af því það kemur heilmikil lýsing á þessu, sem blandast hugsunum hans, svo úr verður annars konar vitundarflæði en við höfum séð hingað til.
Goodbye Ireland I’m going to Gort. So I just went round the back of the yard to pumpship and begob (hundred shillings to five) while I was letting off my (Throwawaytwenty to) letting off my load gob says I to myself I knew he was uneasy in his (two pints off of Joe and one in Slattery’s off) in his mind to get off the mark to (hundred shillings is five quid) and when they were in the (dark horse) pisser Burke was telling me card party and letting on the child was sick (gob, must have done about a gallon) flabbyarse of a wife speaking down the tube she’s better or she’s (ow!) all a plan so he could vamoose with the pool if he won or (Jesus, full up I was) trading without a licence (ow!) Ireland my nation says he (hoik! phthook!) never be up to those bloody (there’s the last of it) Jerusalem (ah!) cuckoos.
Og það er auðvitað svolítið skrítið að fá vitundarflæði inn í miðja fyrstupersónufrásögn. En þetta er svo sem engin venjuleg bók heldur.
Næst birtist Martin Cunningham og spyr eftir Bloom. Lenehan segir að hann sé að svíkja fé út úr ekkjum og munaðarleysingjum (sem er raunar þveröfugt við erindi hans í þessum kafla). Og svo kemur þessi yndislegi aulabrandari:
—Who made those allegations? says Alf. —I, says Joe. I’m the alligator.
Svo þrátta þeir um hvort gyðingar geti elskað land sitt og blaðra eitt og annað um Bloom – t.d. hvort hann sé skyldur tannlækninum Bloom. Borgarinn segir kaldhæðinn að hann sé nýi messías Íra. „Well, they’re still waiting for their redeemer“ segir Martin. „For that matter so are we.“ Bæði Írar og Gyðingar bíða frelsara.
Borgarinn verður enn reiðari – þetta sé nú varla maður, úlfur í sauðagæru, maður sem hafi skipt um nafn (Bloom er af ungverskum ættum, pabbi hans var fæddur Virag en breytti því í Bloom). Joe Hynes spyr hvort hann hafi nokkurn tíma gert dodo („I wonder did he ever put it out of sight“) , Jack Power nefnir börnin tvö en borgarinn spyr bara „hvern hann gruni“ (um að hafa getið þau). Nafnleysinginn gengur lengst í hugsunum sínum og veltir því upp hvort það væri ekki réttlætanlegt hreinlega að drepa hann. Og skammast enn eina ferðina yfir því að Bloom kaupi enga drykki. Martin minnir menn á að elska náungann.
Nú kemur langur millikafli sem er einhvers konar ganga til messu – megnið af textanum er upptalning á þeim sem eru þarna, sem eru mest alls kyns spámenn og dýrlingar.
Þegar millikaflanum lýkur birtist Bloom á ný. Borgarinn hvæsir og hundurinn hans urrar og Martin byrjar að draga Bloom út. Það kemur millikafli um bát sem er að sigla burt en er umkringdur alls kyns syndandi þokkadísum sem grípa í síður bátsins. Borgarinn rís á fætur og „kallar bölvun Cromwells“ yfir Bloom, sem segir honum að láta sig í friði, en borgarinn öskrar í kaldhæðni: „Þrefalt húrra fyrir ´Ísrael!“ Nú finnst nafnleysingjanum eiginlega nóg komið „there’s always some bloody clown or other kicking up a bloody murder about bloody nothing“.
Einhver bendir borgaranum á að hann sé með opna búð. Bloom segir að Mendelsohn og Marx og Mercadante og Spinoza hafi verið gyðingar – og að sjálfur Guð kristna mannsins, Jesús, hafi verið gyðingur. Nú sturlast borgarinn og fer og nær í kökudós. Joe æpir á hann að hætta. Það kemur millikafli um stóran og þakklátan hóp vina sem séu samankomnir til að kveðja „Nagyaságos uram Lipóti Virag“ (Bloom). Borgarinn fleygir dósinni. Það kemur annar millikafli sem lýsir afleiðingunum einsog miklum jarðskjálfta „there is no record extant of similar seismic disturbance in our island since the earthquake of 1534, the year of the rebellion of Silken Thomas.“
Borgarinn sigar hundinum á eftir honum – en Cunningham og Bloom komast upp í vagn og hverfa fyrir horn með hundinn á hælunum. Kaflanum lýkur svo á lýsingu sem er svo í þýðingu SAM:
Og sjá, yfir þá alla kom mikil birta og þeir sáu vagninn sem Hann stóð í fara til himins. Og þeir sáu Hann í vagninum, sveipaðan dýrð birtunnar, búinn klæðnaði sem af sólarljósi væri, fagran einsog mánann og svo óttalegan á að líta að þeir áræddu ekki að leiða Hann augum. Og af himnum hljómaði raust og kallaði: Elía! Elía! Og hann upphóf rödd sína í máttugu hrópi: Abba! Adonai! og þeir sáu Hann sjálfan. Hann, Ben Bloom Elía, stíga í skýþykkni engla uppí dýrð birtunnar í fjörtíuogfimm gráðu vinkil yfir krá Donohoes í Litla Grænastræti sem væri honum varpað af skóflu.
* * *
Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar.
Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.
En um hvað er Páfagaukagarðurinn eftir Akörn (Braga Pál / Steinar Braga / Guðna Elísson / Hauk Ingvarsson / Hermann Stefánsson / Kviksögukrakkana / Jón Örn Loðmfjörð / Skólastjóra Grunnskóla Reyðarfjarðar / Mengellu / Jóhannes frá Kötlum)?
Bókin hefst einsog allar glæpasögur á morði. Fíll treður niður auðkýfing að fjórum vitnum ásjáandi. Næst hittum við hóp ofbeldismanna sem vinna fyrir albönsku mafíuna á Blönduósi – þar eru meðal annars parið Jenna og Róbert. Jenna er dóttir manns sem heitir Baba O’Riley (eftir laginu) – sá rekur fyrirtæki sem tekur að sér að myrða fólk. Þetta er dýr þjónusta og fyrirtækið myrðir auk þess bara þá sem eiga það raunverulega skilið, þá sem eru heiminum til óþurftar og hvers dauði bætir heiminn. Venjuleg illmenni – nauðgarar og ofbeldismenn – koma til greina en eru vandræðakeis af ýmsum orsökum. Stórkostleg illmenni í stjórnmálum koma til greina en hætt er að þau verði að píslarvottum og því hætta verkkaupendur yfirleitt við. Algengustu fórnarlömbin eru alls kyns kaupsýslumenn sem stuðla að hlýnun jarðar – olíubarónar og þess lags fólk. Fyrir Baba vinnur maður að nafni Bogi – siðfræðingur sem sér um að kanna hvort tilvist fórnarlambanna sé veröldinni til nægs ama að þeim megi stúta.
Jennu og Róbert er rænt (frá albönsku mafíunni, eiginlega) af Baba – sem er faðir Jennu. Bogi er faðir Róberts. Baba vill að þau komi að vinna fyrir fjölskyldufyrirtækið.
En málið rannsaka lögreglumaður að nafni Ægir og Bergþóra aðstoðarkona hans. Ægir er með skemmtilegri sögupersónum sem ég man eftir í dálítinn tíma. Hann er þeim ósköpum búinn að vera svo ólíkur á innra og ytra byrði. Að innan er hann mjúkur og tillitssamur en alltaf þegar hann opnar munninn kemur það út einsog tómur fantaskapur og alfa-karlmennska. Þetta er dásamleg togstreita.
Meiru spilli ég ekki – af þessari bók sem mér skilst að enginn nema við í bókmenntaelítunni fái að lesa.
Bókin er krimmi en hún er líka – og sennilega meira – farsi. Þótt undir liggi auðvitað tortíming veraldarinnar allar og þessi grundvallarspurning – sem kemur alltaf upp í bókmenntum af og til, var til dæmis í fókus í Kötu – að hversu miklu leyti það sé réttlætanlegt að nota ofbeldi til þess að leysa heimsins vandamál.
Mín afstaða í því efni er fengin að láni hjá Leopold Bloom í Ulysses sem sagði, aðspurður um það hvort Gyðingar ættu ekki að mæta hörðu með hörðu:
But it’s no use [..]. Force, hatred, history, all that. That’s not life for men and women, insult and hatred. And everybody knows that it’s the very opposite of that that is really life.
Hvað varðar höfundinn þá þekkti ég handbragðið einfaldlega. Ég las bókina tvisvar og í fyrra skiptið hugsaði ég mikið um það hver það væri – ég held að annað sé varla hægt en það þvælist fyrir. Í seinna skiptið, þegar ég taldi mig hafa leyst gátuna, var það minna atriði. Þetta er virkilega góð bók – létt og frjáls og stingandi og sprenghlægileg – og auðvitað á það að vera í forgrunni.
Ég ætla ekki að koma upp um neinn.
***
Annars hringdi útvarpið í mig áðan til að ræða þessa bók. Það verður einhver rannsókn í Bara bókum á morgun þar sem ég og fleiri skoða þetta mál.
***
Ég hef verið að reyna að rifja upp svona mál. Hvað maður kallar það. Bókmenntahrekki. Bókmenntagöbb.
Síðasta ljóðabók Sjóns eftir Celidonius – þá gáfu Lommi og Arngrímur Vídalín sig fram.
Lausnin eftir Evu Magnúsdóttur – þar var stóri skandallinn að „Eva“ fór í blaðaviðtal og þóttist vera til. Druslubækur og doðrantar feðruðu þá bók og eignuðu Steinari Braga.
Ljósgildran var auglýst vikum saman án þess að höfundarnafnið kæmi fram – stóð bara eitthvað um að hún myndi skekja íslenskan bókmenntaheim. Það var Guðni Elísson og kom í ljós áður en bókin kom út – en það var samt augljóslega tilgangurinn að fólk myndi byrja að giska.
Ég man aldrei hvað hann hét ljóðskáldið sem tveir blaðamenn Mannlífs bjuggu til – það var dæmi einsog Ernst Malley, tveir menn ortu ljóðabók á kvöldstund og fóru svo og báðust álits á henni. Höfundar Ernst Malley gáfu reyndar bókina út en blaðamenn Mannlífs fóru bara og spurðu eldri höfunda – eða sendu ungan mann með handritið. Þeir sögðu þetta allir efnilegt og voru „afhjúpaðir“ í blaðinu.
Stella Blómkvist er höfundanafn sem enginn hefur afhjúpað þrátt fyrir ótal bækur.
Jóhannes úr Kötlum gaf út bækur undir nafninu Anonymus.
Fyrir rúmum áratug birtist bók á Borgarbókasafninu sem heitir Riddarinn sem var ekki eftir Italo Calvino. Sem sagt ekki Riddarinn sem var ekki til eftir Italo Calvino heldur Riddarinn sem var ekki eftir Italo Calvino eftir einhvern annan. Ég á líka eintak af þeirri bók (ég hef verið í bókmenntaelítunni lengi) og hún er frábær en mér vitanlega hefur hulunni aldrei verið flett af þeim höfundi.
Ég man ekki fleiri dæmi svona í fljótheitum en það má endilega rifja þau upp fyrir mér sem ég hef gleymt.
Ég fékk senda bók í síðustu viku. Hún heitir Páfagaukagarðurinn og er eftir höfund sem kallar sig „Akörn“. Hún virðist hafa verið send eitthvað aðeins hingað og þangað og svo sá ég á Facebook að bókabúðin Skálda hefur fengið eitt eintak sem á að selja á 30 þúsund krónur – hún birtist bara þar og þetta var sett sem skilyrði. Ágóðinn fer til búðarinnar. Ég er búinn að lesa þessa bók – hún er ekki nema 100 síður – og hún er mikið afbragð. Svolítið einsog ef Cesar Aira myndi vinna með Yrsu að James Bond mynd. Eða ef Yrsa myndi skrifa handrit að James Bond mynd sem Cesar Aira væri látinn skrifa upp eftir minni. Eða jafnvel án þess að hafa séð myndina. Honum væri bara gert að ímynda sér þetta: Hvernig myndi James Bond mynd vera ef Yrsa skrifaði hana. Með cli-fi þema.
Mitt eintak er ekki til sölu.
***
Skólastjóri fyrir austan notaði gervigreindina til að skrifa fyrir sig útskriftarræðuna. Gervigreindin fann fyrir hana ljóð – greip sennilega það sem hendi var næst, sem var nafn digitalskáldsins Jóns Arnar Loðmfjarðar og einhver random lína um að vera næs. Þetta minnti mig á þegar forsetinn vitnaði í lokalínur Sumardagsins eftir Mary Oliver og sneri eiginlega merkingu þeirra á hvolf – sem fólk gerir reyndar, þessar línur eru í tilvitnanabókum – „Segðu mér, hvað ætlar þú að gera / við þitt eina, villta og verðmæta líf“ – og fólk tekur þeim sem „hvatningu“ þótt þær séu það augljóslega ekki í samhenginu. Í stað þess að fara í tilvitnanabækurnar fer fólk núna bara til gervigreindarinnar. Ég veit ekki hvort það er neitt verra. En mér finnst mjög fyndið að skólastjóri viðhafi vinnubrögð sem myndu kosta nemendur fall (sem er ekki að „nota“ gervigreindina – heldur að treysta henni blint og láta hana gabba sig).
Annars verður þetta vonandi til þess að fólk lesi ljóðin hans Lomma.
***
Það er Náttúrulögmálavika. Í dag er 11. júní, síðasti dagur Náttúrulögmálanna – dagur 7. Það er lengsti dagurinn í bókinni – honum er meira að segja skipt í tvennt. Í ár eru liðin akkúrat 100 ár frá sumrinu 1925. Af því tilefni fór ég upp á Gleiðarhjalla í gær. Sennilega í fjórða skiptið á ævinni – í eitt skiptið fór ég reyndar ekki alveg alla leið upp, lenti í ógöngum í ís og skrönglaðist aftur niður. Það er líka í eina skiptið sem ég hef ekki farið einn. Þá var ég í menntaskóla. Í næsta skipti þar á eftir fór ég á strigaskónum beint eftir vinnu í grunnskólanum – það var líka í snjó en í það skiptið komst ég upp og settist niður í klakann og skrifaði bréf. Og gekk svo aftur niður. Næst var líklega 2013, að sumri til, loksins. Ég ætlaði að fara meðan ég var að skrifa Náttúrulögmálin en fyrst sleit ég í mér krossband og svo eyddi ég heilu sumri með slæman hælspora og svo var bókin bara komin út.
Ég hef alltaf lent í ógöngum á leiðinni þarna upp, ef mig misminnir ekki. Í gær var ég kominn hálfa leiðina upp bratt moldarbarð/grjóturð þegar ég uppgötvaði að ég var hvorki með fótstöðu né grip neinsstaðar. Ég ofandaði svolítið þegar ég áttaði mig á því að ef ég færi að renna af stað myndi ég sennilega ekki stoppa neitt strax – og minnti mig svo á að það vitlausasta sem ég gæti gert væri að panikka. Stikaði síðan varlega niður aftur og fór upp í stórgrýtinu – sem er langskynsamlegast. Ég hafði dálitlar áhyggjur af niðurleiðinni en rataði miklu betri leið þá. Svo sér maður líka betur til þegar maður fer niður. Einhvern veginn er maður alltaf hálfblindur að klöngrast upp svona brattar brekkur. Í eitt skiptið fór ég upp vitlausa urð sem leiðir að ókleifu bjargi.
En þetta var gaman og fólk sem fer oftar en ég ratar léttari leiðir. Ég las aðeins úr bókinni og setti á samfélagsmiðla en aðaltilgangurinn var að taka upp smá kynningarmyndband fyrir sænska bókasafnsverði. Útgefandinn bað mig um þetta. Hann er mikill vinur minn og ég geri allt sem hann biður mig um.
***
Ég hef lítið lesið í vikunni. Annað en Páfagaukagarðinn. Nadja fór til Frakklands í síðustu viku og ég hef verið að vesenast alls konar. Í dag bar ég á pallinn og garðhúsgögnin. Á helginni reif ég upp ógurlegt hlass af kerfli, felldi eitt tré og hjó þriðjung af greinum annars. Garðurinn er allur annar á eftir. Svo hef ég verið að reyna að vinna en það er svolítið erfitt. Ég fer í sumarfrí í næstu viku og ég veit ég næ ekki að klára það sem ég er að reyna að gera og einhvern veginn verður það alveg til að stoppa mig af. Ég sest samt niður og reyni.
Eitthvað hef ég þó verið að líta í Kýklópinn – sem er næsti kafli Ulysses. Og horfa á bíómyndir. Fór á nýju Wes Anderson myndina í fyrrakvöld – The Phoenician Scheme – einsog með síðustu, Asteroid City, þá hefur henni víst ekkert verið alltof vel tekið en báðar þóttu mér afbragð. Ekki veit ég hvað það er sem fólk er ekki að sjá. En eitthvað er það. Kannski finnst fólki bara að það þurfi að skilja alla hluti – það finnst mér ekki. Mér getur alveg þótt gaman að lesa aftur og horfa aftur og skilja meira. En það truflar mig ekki neitt þótt eitthvað sé bara óskiljanlegt. Þannig er það líka í lífinu. Það er mjög margt sem ég skil ekki.
Í gærkvöldi horfði ég á American Beauty og spurði sjálfan mig hvort Kevin Spacey hefði verið svona góður í öllu sem hann gerði. Eða hvort mér þætti hann bara svona svakalegur af því það er auka-spenna í kringum hann út af skandölum einkalífsins. Einsog eitthvað undarlegt krydd. Hann er allavega alveg rosalegur í þessari mynd. Maður hefur í senn enga og alla samúð með honum – allt í botni og allt á botninum, dásamlegi aumingi, frjálsi sjálfhverfusjúklingur, hvataþræll úr böndum, skemmtilegasti og leiðinlegasti maðurinn í öllum samkvæmum.
Og svo af því ég var ekki kominn með nóg af miðaldra körlum sem þrá menntaskólastelpur sem þrá þá á móti horfði ég 25th hour. Þar er sá þráður reyndar ekki í fókus – Anna Paquin að reyna við ó-til-misviljugan Philip Seymour Hoffmann bara hliðarspor í sögunni um eiturlyfjasalann sem er á leiðinni í fangelsi. Það eru til margar kvikmyndir sem fjalla um eiturlyfjasala sem enda á því að eiturlyfjasalinn næst. Og það er til hellingur af myndum sem gerast í fangelsi. En það eru fáar sem gerast í bilinu þarna á milli – frá því hann næst og er dæmdur og þar til hann fer inn. Þetta er svona kveðjumynd – maður að yfirgefa líf sitt. Og kannski er hliðarsporið með Önnu og PSH önnur leið til þess að sýna okkur hversu lítið skilur að feigan og ófeigan – ef hann lætur freistast gæti hann glatað öllu einsog vinur hans. Þriðji vinurinn er svo hlutabréfasali sem manni finnst eiginlega alveg jafn mikið eyðileggingarafl – en hann er líka sá sem dæmir eiturlyfjasalann harðast. Þar er líka áhugaverð speglun.
***
Ég fór á frábæra djasstónleika í Hömrum á sunnudag. Bassaleikarinn Sigmar Þór Matthíasson fór þar fyrir sveit sem innihélt Inga Bjarna Skúlason á píanó, Hauk Gröndal á klarinett, Magnús Tryggvason Eliasen á trommur og Ásgeir Ásgeirsson á oud. Ég keypti plötu og sá eftir því einu að hafa ekki keypt tvær en ég var búinn að bjóða tveimur með mér og þetta var að verða svolítið dýrt.
***
Enn eitt árið missti ég af Skjaldborg. Sennilega hefði ég farið a.m.k. einn dag ef Nadja hefði farið fyrir helgi – en hún fór á laugardag og hefði ekki komist með mér og það hefði verið glatað að fara frá henni. Hvernig ætli fari annars fyrir Blús milli fjalls og fjöru – það er hátíð sem ég hef heldur aldrei komist á. Maðurinn á bakvið hana hét Palli – Spursari sem ég fór í nokkrar fótboltaferðir með, á meðan við pabbi vorum enn að láta sjá okkur í London af og til – og hann varð bráðkvaddur um daginn.
***
Orri Harðar er líka látinn. Orri var mikill öðlingur einsog ég held að allir sem hann þekktu geti borið vitni um. Og hafi gert, bæði síðustu daga og þennan tíma sem hann hefur verið veikur. Ég þekkti Orra mest úr fjarlægð. Hann bað mig að lesa yfir fyrir sig bækur – fyrst Alkasamfélagið og svo skáldsögurnar tvær, Stundarfró og Endurfundi. Mér fannst hann alltaðþví roskinn þá – eldri maður að söðla um. Hann var 36 ára þegar Alkasamfélagið kom út, ekki nema 6 árum eldri en ég.
Svo hitti ég hann stundum á förnum vegi. Fyrst fullan og svo edrú og svo aftur fullan og loks bara edrú í mörg ár. Þegar ég gaf út lag í tengslum við Frankensleiki fékk ég hann til að mastera það fyrir mig – sem hann gerði án þess að rukka krónu fyrir, vel að merkja, bara vessgú góði vin, takk fyrir og gúdd lökk.
***
Í sömu viku fóru Sly Stone og Brian Wilson. Þeir voru svo sem komnir á tíma – þrjátíu árum eldri en Orri. En það má minnast þeirra fyrir því.
Af og til er Nadja* sérstaklega ánægð með matinn og þá reyni ég að nótera hjá mér hvað ég hafi gert. Stundum er það jafn einfalt og að vista einhvern hlekk á uppskrift en ef ég var að kokka upp úr sjálfum mér er allt eins víst að ég gleymi hvað ég gerði. Pastað í kvöld var sérstaklega gott og þess vegna verður uppskriftinni haldið hér til haga – til viðmiðunar í framtíðinni.
250 grömm ferskt tagliatelle 2 stórir hvítlauksgeirar 1-2 msk ólífuolía 1-2 msk smjör 8 íslenskir „tropical“ tómatar (sirka kirsuberjatómatar) Hálf geitaostalengja (svona með húð er betri) Sirka hálfur desilítri af hvítvíni Lítil lúkufylli af ferskri basiliku Tvö stór egg Salt og pipar (vel af pipar)
Ég byrjaði á að sneiða hvítlaukinn og steikja í góðri ólífuolíu á lágum hita.
Pipraði vel og saltaði.
Þegar þetta var farið að ilma skar ég tómatana í fernt og setti þá út í – hækkaði hitann smá en gætti þess að brenna ekki hvítlaukinn.
Eftir smástund setti ég smjörið út í og leyfði þessu að malla þar til það var orðið svolítið sósað.
Þá brytjaði ég geitaostinn niður og bætti honum við – lækkaði hitann aftur.
Eftir 2-3 mínútur setti ég hvítvínið út í og hækkaði hitann í augnablik en lækkaði svo aftur.
Hrærði eggin í skál.
Sauð pastað í vel söltu vatni og geymdi líklega hátt í tvo desilítra af vatninu.
Hellti restinni af vatninu af og setti pastað aftur í heitan pottinn.
Bætti eggjunum út í og hrærði vel svo eggið myndi eldast án þess að steikjast og húða pastað.
Setti svo gumsið af pönnunni út í pottinn og saxaða basilikuna þar á eftir.
Vatnið notaði ég til að þynna sósuna. Ég hélt ég myndi í mesta lagi nota 1 dl en ég endaði á að nota það allt. Hún var ekki þurr en næst geymi ég meira.
Með þessu bar ég fram hvítlauksbrauð og aspas sem var jafn lengi í ofninum – kannski 10-15 mínútur. Aspasinn með ólífuolíu, pipar, sítrónu og parmesan.
* Börnin voru sem sagt ekki heima. Annars hefðu þau fengið að borða líka.
Ellefti kafli Ulysses er kenndur við sírenurnar. Söguþráðurinn hjá Hómer er sirka þannig að gyðjan Kirka, sem ráðleggur Ódysseifi á ferðum sínum, biður hann að gæta sín þegar hann siglir hjá eyjunni þar sem sírenurnar búa. Viðvörun þessi hljómar svo í fornyrðislagsþýðingu Sveinbjarnar (sem verður stundum að fá að vera með):
Fyrst muntu, frægr fylkir, koma sætrómaðra Sírena til. Unaðsfullum þær ómi seiða fíra hvern, er þeirra fund sækir.
Ef einhverr óvörum at þeim kemr, ok róm Sírena sætan heyrir, honum heim komnum hvorki munu börn né beðja á bæ fagna.
Því Sírenur sitja í grasi og seggi seiða saungva hreimi; ok há hrúga hjá þeim liggr skinna skorpinna, beina skinnina, seggja, er seiddir saungvi snjöllum á foldu þar fúnat hafa.
Kirka mælist til þess að Ódysseifur bræði hunang og hafi í eyrum sér meðan hann siglir hjá eyjunni. Ódysseifur er hins vegar forvitinn og lífsþyrstur maður og vill heyra þennan fagra söng svo hann bregður á það ráð að bræða hunang í eyru manna sinna og láta þá sjá um siglinguna – og binda sig við siglutréð svo hann geti ekki skipt sér af.
Hjá Joyce erum við nýsloppinn frá Skellibjörgum, sem fólust í siglingu um Dyflinni alla, stukkum milli hausa hinna ólíku persóna og fylgdum einhverjum þeirra á ferðalagi um borgina – ekki síst landstjórunum sem fara um borgina í hestvagni og sjá allar persónurnar aftur á leið sinni. Nú gerist dálítið óvenjulegt í bókinni: Næsti kafli hefst þar sem þeim síðasta lauk og á sama stað. Það er ekkert hopp í tíma eða rúmi. Í lokabroti Skellibjarga sáum við fröken Douce og fröken Kennedy (sem ég kallaði áreiðanlega báðar „frú“ í yfirferð síðasta kafla og mun sjálfsagt laga) sem stóðu úti í glugga á Ormondhótelinu og fylgdust með fylkingunni aka hjá.
Fröken Lydia Douce er líka stundum kölluð „brons“ og fröken Mina Kennedy er líka stundum kölluð „gull“ – þetta er áreiðanlega líka vísun í hárlit þeirra en fröken Kennedy er þess utan nýkomin úr sumarfrí í strandbæ 100 km norður af Dyflinni og verður tíðrætt um að hún sé svolítið sólbrennd.
Þær stöllur eru augljós sírenulíking – aðlaðandi konur sem knæpugestir heillast af og daðra við – en í forgrunni er samt hljómur og tónlist. Bæði er prósinn dýrt ortur og fullur af hljóðleik og svo er einhver óhemja af vísunum í alls kyns óperur og sönglög – auk þess sem leikið er á píanó og sungið. Þá er líka aðeins étið (Bloom er aftur kominn í innyflin) og drukkið – enda er Ormondhótelið knæpa og fyrir flestar persónur bókarinnar er 16. júní mikill fylleríisdagur og sennilega verður talsvert drukkið í flestum þeim köflum sem eftir eru af bókinni. Líklega er það samt hér sem menn verða fyrst fullir fyrir alvöru og einsog það tengist er það líka hér sem prósi Joyce verður tilraunakenndur fyrir alvöru. Altso, sírenurnar eru ekki eitthvað eitt, þær eru næstum allt.
Ormondhótelið er sem sagt bæði bar og veitingastaður og rýmið tví- ef ekki þrískipt – það eru víst engar heimildir um innanstokksmuni á þessum tíma aðrar en Ulysses, vegna þess hve tíðar og miklar endurbætur fóru fram á þessum tíma (og mætti hér því augljóslega láta reyna á kenningu Joyce um að Dyflinni mætti endurbyggja upp af síðum bókarinnar – hótelið er reyndar í einhvers konar endurbyggingu líka í dag, það er búið að rífa mikið af því en lítið endurbyggja og gengur víst ekkert ægilega vel).
Bróðurpart kaflans situr Bloom í einum hluta staðarins og heyrir mest það sem gerist í hinum hlutanum – en sér líka eitthvað af því í gegnum dyr sem skilja rýmin að. Það er líka píanó sem er kannski í þriðja rýminu og kannski á barnum. Svona teiknar YouTubarinn Adam Savage upp rýmið í yfirferð sinni yfir kaflann (B og G eru Bloom og Goulding).
Kaflinn hefst á tveimur fullkomlega óskiljanlegum síðum.
Bronze by gold heard the hoofirons, steelyringing. Imperthnthn thnthnthn. Chips, picking chips off rocky thumbnail, chips. Horrid! And gold flushed more. A husky fifenote blew. Blew. Blue bloom is on the. Goldpinnacled hair. A jumping rose on satiny breast of satin, rose of Castile. Trilling, trilling: Idolores. Peep! Who’s in the… peepofgold?
O.s.frv. Hvert einasta brot reynist síðan tekið úr öðrum stað annars staðar í kaflanum – um daginn heyrði ég mjög skemmtilega ræðu frá ljóðskáldinu Heiðrúnu Ólafsdóttur, sem var að kynna Kvennakór Ísafjarðar til leiks með þessari aðferð, og hrærði svona saman línum úr hinum ólíku lögum kórsins. Þessu hefur verið líkt við forspil að óperu þar sem stefin hljóma mörg í fyrsta sinn eða hreinlega við fyrstu augnablik sinfoníutónleika á meðan sveitin er enn að stilla – eða renna í gegnum einhverjar trillur og erfið stef – og áhorfendur sitja í miðri kakófóníunni (sem hefur ekkert með kakóseremónóníur að gera) og bíða þess að sjálft verkið hefjist. Þessum skrítna kafla lýkur síðan á orðinu: „Begin!“ – sem maður gæti þá ímyndað sér að sé hljómsveitarstjórinn að lyfta sprotanum. Og hefst þá havaríið.
Bronze by gold, miss Douce’s head by miss Kennedy’s head, over the crossblind of the Ormond bar heard the viceregal hoofs go by, ringing steel.
Hér fáum við sem sagt strax enduróm af upphafsorðum kaflans. Brons og Gull horfa út um gluggann og einhver maður með pípuhatt horfir á þær til baka. Þær fíflast. „Aren’t men frightful idiots?“ – snúa upp á hárið á sér, hér er dæmi um músíkina í málinu:
Miss Kennedy sauntered sadly from bright light, twining a loose hair behind an ear. Sauntering sadly, gold no more, she twisted twined a hair. Sadly she twined in sauntering gold hair behind a curving ear.
Þetta er nú eiginlega meiri djass en klassík – spunnin tilbrigði við stef – og var djassinn samt varla til þegar þetta var skrifað. Fröken Kennedy (Gull) bætir við: „It’s them has the fine times.“
Við sjáum Bloom ganga hjá með Sweets of Sin í brjóstvasanum. Vikapiltur kemur með te fyrir dömurnar og spyr hvort þær séu að gægjast út um gluggann eftir kærastanum sínum. Þær skammast í honum:
A haughty bronze replied: —I’ll complain to Mrs de Massey on you if I hear any more of your impertinent insolence. —Imperthnthn thnthnthn, bootssnout sniffed rudely, as he retreated as she threatened as he had come.
Og þá vitum við hvað hin óskiljanlega önnur lína kaflans þýðir. Hún er vikapilturinn að herma eftir Brons („Óskammmmmm ffff“ er þetta í þýðingu SAM – fyrir „óskammfeilna frekju“).
Þær skammast meira yfir körlum og ræða sólbruna og sumarfrí og svo er Bloom skotið aftur inn þar sem hann gægist í búðarglugga (sem eru auðvitað sírenur) og rifjar upp tilraun sína til þess að sjá upp um stytturnar á Þjóðarsafninu, hvort þær væru anatómískt rétt samansettar, og nú vitum við að hann varð einskis vísari („I could not see“). En hann sá Buck Mulligan líka – sem sagðist hafa séð Bloom gægjast á stytturnar – og veit að hann er vinur sonar Dedalusar.
Brons og Gull halda áfram að f´íflast og ræða hversu hræðilegt það væri að vera giftar einhverjum lyfsala sem seldi Brons sólkrem. Simon Dedalus kemur inn og spyr hvort ekki hafi verið gaman í strandbænum – hann er augljóslega fastakúnni – Brons segist hafa legið á ströndinni allan daginn og Simon svarar: „That was exceedingly naughty of you […] Tempting poor simple males.“ Brons segir honum að hætta þessari vitleysu og hann pantar sér viskí og vatn og spyr hvort George Lidwell hafi komið við – og hann mun hafa verið þarna í hádeginu.
Þá kemur Lenehan og spyr hvort Boylan hafi komið að leita sín (einsog hljóðfæraleikari að endurtaka stef). Í síðasta kafla hringdi Boylan í ritarann sinn sem sagði Lenehan hafa komið við og að hann yrði á Ormondhótelinu klukkan 16. En það er einmitt klukkan 16 – núna – sem Boyle á að mæta á ástarfund með Molly, eiginkonu Bloom. Og hann hefur ekki komið á Ormondhótelið, segja Brons og Gull.
Fröken Kennedy les mikið í kaflanum og hunsar Lenehan sem er að stríða henni („reyna við hana“).
Lenehan heilsar Simon: „Greetings from the famous son of a famous father.“ Simon spyr hver það sé og Lenehan útskýrir að það sé auðvitað Stephen og þeir hafi verið saman á kránni fyrr um daginn (með hópnum sem fór af skrifstofum The Freeman’s Journal). Nema hann drakk ekki bara bjór – þetta er Joyce og þetta eru sírenurnar svo hann „quaffed a nectarbowl“.
Simon tekur eftir því að búið er að flytja píanóið og Brons svarar að píanóstillingamaðurinn hafi komið í dag – og okkur skilst smám saman í þessum kafla að það er blindi maðurinn sem Bloom hjálpaði yfir götu og Boylan gekk næstum um koll. Þær eru sammála um það Brons og Gull að hann hafi verið stórkostlegur píanóleikari að auki, varla tvítugur að aldri.
Þjónninn Pat birtist – hann þvælist fram og aftur í kaflanum og afgreiðir fólk í sal – nær í bjór og fer aftur.
Við sjáum Bloom á ný. Hann er í ritfangaverslun og er að kaupa bréfsefni til þess að geta svarað sínum erótíska pennavini, Mörthu, á einmitt þeirri stundu sem Molly á að vera að hitta Boylan. Hann er mjög vandræðalegur í búðinni, kurteis og vinalegur – allt sem Boylan var ekki í blómabúðinni þar sem hann daðraði við afgreiðslukonuna.
Píanóstillingamaðurinn virðist hafa gleymt tónkvíslinni sinni, sem einhver slær tón á, og Simon Dedalus tekur að syngja ástarsöng og spila undir á nýstillt píanóið. Lenehan heldur áfram að reyna við Gull með engum árangri, hún klárar bókina. Og svo birtist Boylan. Lenehan heilsar honum: „See the conquering hero comes.“
Fyrir utan gengur Bloom – „the unconquered hero“ – og sér vagninn sem Boylan er nýstiginn út úr („jaunting car“ – tveggja sæta hestvagnataxi). Bloom veit að Boylan á að vera við það að skríða upp á konuna hans og veit ekki hvaðan á sig stendur veðrið – að grípa elskhuga hennar við þetta óhugsandi athæfi, in flagrante delicto, að fara einn inn á bar. Hann rekst á Richie Goulding, frænda Dedalusar, sem er svangur einsog Bloom. Bloom ákveður að fylgja honum inn á Ormond hótelið, fá sér að borða og njósna um Boylan í leiðinni. Þeir fá sér sæti í matsalnum.
Gull brosir breitt til Boylans (eftir að hafa hunsað Lenehan) en Brons brosir enn breiðar og fær alla athyglina. Lenehan og Boylan ræða veðreiðarnar – úrslitin eiga að berast klukkan 16, það er allt að gerast núna. Bloom hlerar og skilur ekkert hvað Boylan er að gera. Þegar Gull hverfur í augnablik grátbiður Lenehan Brons um að gera trikkið sitt, með orðunum „sonnez la cloche“ – látið klukkuna glymja (og klukkan er einmitt að glymja 16). Brons lyftir pilsinu upp fyrir hné, dregur í sokkabandið og lætur það smella á lærinu. „La cloche“ æpir Lenehan – en Brons brosir til Boylans. „You’re the essence of vulgarity“ segir hún við Lenehan á meðan Boylan virðir hana lostafullur fyrir sér:
Boylan, eyed, eyed. Tossed to fat lips his chalice, drank off his chalice tiny, sucking the last fat violet syrupy drops. His spellbound eyes went after, after her gliding head as it went down the bar by mirrors, gilded arch for ginger ale, hock and claret glasses shimmering, a spiky shell, where it concerted, mirrored, bronze with sunnier bronze.
Og svo kveður Boyle – sigrast á einni sírenu til þess að fara að hitta aðra. Lenehan fylgir honum út og þar mæta þeir Ben Dollard og föður Cowley – Ben Dollard er nýbúinn að bjarga Cowley frá eignaupptöku, einsog við sáum í síðasta kafla, og þeir eru væntanlega komnir til að fagna.
Dollard sest við píanóið og þeir rifja upp þegar hann átti að koma fram á tónleikum og var buxnalaus og kom við hjá Molly Bloom – sem seldi notuð föt undir slagorðinu „Mrs. Marion Bloom has left off clothes of all descriptions“. Þar fékk hann alltof litlar og þröngar buxur (af Bloom?) sem „skildu lítið eftir fyrir ímyndunaraflið“ einsog sagt er í dag.
Bloom fær sér lifur og beikon, Goulding steik og nýru. Þeir borða þegjandi. Ben Dollard spilar og syngur. George Lidwell kemur inn og er sendur inn til vina sinna (sem gæti bent til þess að píanóið sé ekki við barinn – þótt það hljóti að vera í sjónmáli við barinn).
Af og til heyrum við orðið jingle – gling gló hjá SAM – sem er hljóðið í vagni Boylans sem nú nálgast Eccles stræti 7, heimili Bloom hjónanna.
Simon Dedalus er beðinn um að syngja M’appari úr óperunni Martha eftir Flotow – og Bloom gefur þjóninum Pat merki að hafa hurðina inn að barnum opna svo þeir geti heyrt. Bloom er snortinn af laginu og finnst Simon hafa fagran tón – að hann hefði getað grætt mikið á henni. Og einsog gerist svo gjarnan í þessum kafla verður textinn að hreinni tónlist:
Tenderness it welled: slow, swelling, full it throbbed. That’s the chat. Ha, give! Take! Throb, a throb, a pulsing proud erect. Words? Music? No: it’s what’s behind. Bloom looped, unlooped, noded, disnoded. Bloom. Flood of warm jimjam lickitup secretness flowed to flow in music out, in desire, dark to lick flow invading. Tipping her tepping her tapping her topping her. Tup. Pores to dilate dilating. Tup. The joy the feel the warm the. Tup. To pour o’er sluices pouring gushes. Flood, gush, flow, joygush, tupthrob. Now! Language of love.
Þetta er ölvandi.
Þarna rétt fyrir ofan gerist líka eitt áhugavert sem setur nördinn í manni alveg á hliðina. Í ljósprentuninni af orginal textanum frá Shakespeare & Company – sem er að finna í Cambridge Centenary útgáfunni, stærstu bókinni sem ég á – er bókstafur á hvolfi. Þetta er errata-útgáfa – með athugasemdum Joyce um allar breytingar sem átti að gera fyrir aðra prentun – og hann gerði enga athugasemd við þetta. Svo ég hlýt að gera ráð fyrir að þetta hafi a.m.k. verið viljandi látið vera, hvort sem „mistökin“ eru prentarans eða ekki (ég minni á skemmtilegu söguna af því þegar Beckett tók upp eftir honum „kom inn“ þegar hann var að diktera Finnegans Wake). Þetta er vel að merkja ekki svona í neinni annarri útgáfu sem ég á og ég hef ekkert fundið skrifað um þetta heldur.
Ein áhrifin af því að lesa Ulysses – og það hefur með orðsporið að gera, sannarlega, Rorschach heilkennið, en magnast eftir því sem maður áttar sig á því hvað Joyce hefur raunverulega smurt þessa brauðsneið mörgum lögum – er að maður fyllist bæði spurn og uppljómun af svonalöguðu, auk þess að verða mjög vandræðalegur og sjálfsmeðvitaður um að nú haldi kannski allir að maður sé orðinn geðveikur (af því stundum finnst manni kannski sjálfum svona kenningar annarra hljóma dálítið sturlaðar). En fyrirgefið mér þetta „iʇ“ er auðvitað svolítið einsog haus og það er svolítið einsog hann sé að snúast. Og minnir síðan á hið fræga myndljóð Steve’s McCaffery, William Tell: A Novel.
En aftur að óperunni. Bloom áttar sig á tilviljuninni að Lionel – persónan í óperunni – er að syngja um sína Mörthu akkúrat þegar Bloom er að fara að skrifa sinni Mörthu. Bloom hugsar um Mörthu og um Molly og fyrsta fund þeirra (það var heima hjá Mat [svo] Dillon [svo]; þau fóru í stólaleik). Lagið nær hápunkti sínum og nöfn Leopolds og söngvarans Simon renna saman: Siopold! Og allir klappa.
Leopold og Simon eru líka hvor á sinn hátt hinn týndi og ófundni faðir hins föðurlausa Stephens – þeir eru báðir vofa konungsins.
Á sama tíma nálgast Blazes Boylan enn frekar heimili Bloom hjónanna.
Allan þennan tíma er Richie Goulding að láta móðan mása um músíkina og fleira en Bloom virðist lítið hlusta á hann. Karlarnir halda áfram að spila og syngja en Bloom biður Pat um blað og penna og ákveður að byrja bréfið til Mörthu – Goulding er samt ekki farinn, svo Bloom þykist vera að semja auglýsingu. Í bréfinu daðrar hann og talar um refsingar og segist vera leiður og er búinn að innsigla bréfið þegar honum fer að finnast það of ljóðrænt að hafa sagst vera leiður. „Music did that. Music hath charm, Shakespeare said.“ Annars fær maður á tilfinninguna að hann sé ekki bara leiður þegar hann skrifar Mörthu heldur að honum beinlínis leiðist það – það veitir honum ekki þá fró eða ró sem hann hefur líklega verið að vona.
Þá hugsar hann sér til hreyfings – hugsar að hann ætli að hitta einhvern á annarri krá, Barney Kiernans (það reynist síðar vera Martin Cunningham, til að ræða fjársöfnunina fyrir ekkju Paddy Dignams).
Brons sýnir körlunum skel sem hún fann á ströndinni og þeir bera hana upp að eyrum sér til að hlusta á sjávarniðinn. Þetta sér Bloom, vel að merkja – svo eitthvað sér hann inn á barinn. Á sama tíma og karlarnir biðja Ben Dollard að syngja Croppy Boy segist Bloom þurfa að fara en staldrar svo aðeins við til þess að heyra lagið – þar er meðal annars sungið um mann sem hefur misst föður sína og bræður í stríði og er síðastur síns nafns og kyns. Bloom hugsar að hann sé það líka (Milly er stúlka og heldur ekki nafni föður síns; og Rudy er dáinn). Hér byrjum við að heyra „tap“ – sem er „bank“ hjá SAM – og vegna þess að Boylan er kominn að Eccles-stræti grunar mann að hann sé að banka á dyrnar hjá Molly, og kannski er það einhver þessara sífjölgandi banka, en að endingu reynist það þá líka vera hljóðið í blindrastaf píanóstillingarmannsins sem færist nær og er að koma til að sækja tónkvíslina sem hann gleymdi.
Bloom fer og áttar sig á að sápan sem hann er í vasanum er orðinn klístruð og ályktar að líklega hafi hann svitnað svona. Hann minnir sig á að fara og sækja kremið til lyfsalans (en gleymir því strax aftur). Úti á götu mætir hann píanóstillingarmanninum með bæði bréfið til Mörthu og Sweets of Sin fyrir Molly í vasanum.
Karlarnir, sem tóku eftir Bloom þegar hann fór, ræða hann aðeins. Simon segist hafa verið með honum í jarðarförinni. Þeir segja Molly syngja vel.
Very, Mr. Dedalus said, staring hard at a headless sardine. Under the sandwichbell lay on a bier of bread one last, one lonely, last sardine of summer. Bloom alone. – Very, he stared. The lower register, for choice. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap. Tap.
Píanóstillingarmaðurinn fer framhjá ritfangaversluninni. Bloom lætur hugann reika. Svo rekst hann á vændiskonu – „a frowsy whore“ – sem hann virðist kannast við en það er ekki ljóst á samhenginu nákvæmlega hvað fór þeim á milli. „The appointment we made. Knowing we’d never, well hardly ever. Too dear too near to home sweet home.“ Hann snýr sér undan og horfir í búðarglugga á forngripaverslun svo hún sjái hann ekki. Þar sér hann einhvers konar harmonikku sem SAM segir vera með „ormétnum belgjum“ en orðrétt hjá Joyce er það svona:
Leopold Bloom envisaged battered candlesticks melodeon oozing maggoty blowbags.
Sem í mínum huga er martraðarkenndari sýn – og kallast kannski á við komandi ofsjónir í Kirkukaflanum (sem gerist í rauða hverfinu).
Píanóstillingarmaðurinn mætir á Ormond hótelið.
An unseeing stripling stood in the door. He saw not bronze. He saw not gold. Nor Ben nor Bob nor Tom nor Si nor George nor tanks nor Richie nor Pat. Hee hee hee hee. He did not see.
Hér er Joyce meira að segja farinn að flissa að sínum eigin aulabröndurum. Og ekki lái ég honum.
Bloom er að verða illt í maganum, sennilega af sídernum sem hann fékk sér með matnum en hann kennir sjálfur um búrgúndarvíninu sem hann fékk sér með hádegismatnum. Hann sér líka í glugganum mynd af frelsishetjunni Robert Emmet og hugsar um fræg lokaorð hans: „When my country takes her place among the nations of the earth, then and not until then let my epitaph be written. I have done.“
Nations of the earth. No-one behind. She’s passed. Then and not till then. Tram kran kran kran. Good oppor. Coming. Krandlkrankran. I’m sure it’s the burgund. Yes. One, two. Let my epitaph be. Kraaaaaa. Written. I have.
Pprrpffrrppffff.
Done.
Þetta Pprrpffrrppffff er Bloom að reka við. Og lokaorðið „Done“ kallast á við lokaorð forspilsins „Begin!“ – aftur sér maður hljómsveitarstjórann fyrir sér sveifla sprotanum.
* * *
Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar.
Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.
Biskup Íslands er að koma til Ísafjarðar. Í næstu viku verða liðin hundrað ár frá atburðum Náttúrulögmálanna. Ég reikna með að það sé þess vegna. Og kem ekki nálægt fjallinu fyrren hún er farin.
***
Ég er enginn flokksmaður. Gekk úr vinstri-grænum út af meðferð stjórnvalda – í skjóli flokksins – á hælisleitendum og gekk í sósíalistaflokkinn eftir að hafa lýst því yfir að ég myndi aldrei aftur ganga í stjórnmálaflokk. Gekk svo úr sósíalistaflokknum þegar hæsthafendur þar voru farnir að mæla með nauðungarvistun fólks í sóttkví. En samúð mín er augljóslega vinstramegin í tilverunni – þar sem hjartað slær – og ég vildi helst að hér væri starfhæfur flokkur vinstramegin við Samfylkinguna. Sem er ekki. VG fór til andskotans vegna þess að hún sinnti ekki grasrótinni og var of dugleg við að „axla ábyrgð“ í borgaralegu stjórnmálalandslagi en sósíalistaflokkurinn implóderaði vegna innri átaka. Og mikilmennskubrjálæðis sjálfskipaðra leiðtoga sem virtust farnir að máta sig við styttur framtíðar. Báðir flokkarnir eru „ennþá til“ en varla samt. Þeir eru í senn autt spjald og vel útfyllt – það veit enginn hvernig þeir koma til með að líta út eða fyrir hvað þeir munu standa næst en þeir dragnast með fáránlega fortíð og illafmáanlega stimpla.
***
Tilfinning mín er sú að þegar hallarbyltingar eru framdar í stöndugri stjórnmálaflokkum þá sé oftast talsverð orka lögð í að halda mönnum góðum þegar átökin eru yfirstaðin. Að bera vopn á klæðin. Finna hinum sigruðu hlutverk – þeir sem fá ekki að vera skipstjórar verði stýrimenn. Af því að hverjum frontmanni fylgja margir kjósendur sem fara í burtu. Fylgjendur. Og fylgjendurnir eru flokksstarfið.
Þá hefur flokkurinn sem slíkur líka ábyrgst þá sem hafa verið í forsvari og trúverðugleiki flokksins í framtíð stýrist af trúverðugleika hans í fortíð. Það er meira að segja þannig að trúverðugleiki nýrra hreyfinga róttækra sósíalista er átomatískt í hættu strax frá byrjun – út af öllum hinum róttæku sósíalistahreyfingunum sem hafa klofnað í heift og frekju. Ef stjórnmálaflokkur lýsir því alltíeinu yfir að margir frambjóðendur úr nýafstöðnum kosningum séu í raun og veru algerir afglapar – og alls ekki þær byltingarhetjur sem flokkurinn kallaði þá þá, þá* er kjósandi úti í bæ ólíklegur til að leggja traust sitt á næsta holl af andlitum.
(Þrjú „þá“ í röð. Það er fyrir svona tilþrif sem maður fær listamannalaun).
Þá er heldur ekki gott fyrir trúverðugleika nýrra valdhafa að þeir frambjóðendur sem er boðið að halda áfram – jafnvel kallaðir óskoraðir leiðtogar – ranghvolfi bara augunum og gangi í burtu. Það lítur svolítið út einsog fólk tali ekkert saman og hafi enga tilfinningu hvert fyrir öðru.
Einhvers staðar kemur líka að því að n´ógu margir séu flognir í veg til þess að vafasamt sé að kalla þetta sama flokkinn. Ef 400 heimdellingar ganga í sósíalistaflokkinn og bola nýju valdhöfunum út samkvæmt reglum lýðræðisins á næsta aðalfundi – til þess að hirða styrkinn – er það þá ennþá sósíalistaflokkurinn? Það er allavega ekki það sem fólk kaus – og það eru atkvæðin sem skila þessum styrk.
Það er heldur ekki gott fyrir trúverðugleika fólks sem hefur „betri vinnubrögð“ að slagorði að helmingur þeirra sem hafi unnið með þeim finnist vinnubrögð þeirra bera mark ofríkis og frekju. Og er þá alveg sama hvort maður heitir Gunnar Smári eða Karl Héðinn eða Sólveig Anna (eða hvort manni finnst allir aðrir geðveikir að sjá ekki réttlætið í vinnubrögðunum). Góð og lýðræðisleg vinnubrögð fela í sér ákveðna virðingu fyrir skoðunum þeirra sem maður vinnur með, líka þegar þær fara ekki alveg saman við manns eigin skoðanir – ef nýjum valdhöfum sósíalistaflokksins væri annt um að sýna slíka virðingu hefðu þau gert það frekar en að stefna að hreinni valdatöku og eyða svo næstu dögum í áframhaldandi skærur og brigsl. Sök sér að þeir sem bolað var burt tali beiskum rómi – en eiginlega er beiskjan og frekjan verri hinumegin. Það er mjög undarlegt að fá frekjukast yfir því að hafa fengið allt sem maður óskaði sér.
Og svo er ágætt að hafa það í huga líka að ef maður ætlar að kljúfa stjórnmálaflokk er betra að bitinn sé nógu stór til þess að þola að fara í tvennt. Það getur alveg verið ástæða til þess að fremja hallarbyltingar – þær eru áreiðanlega oft bráðnauðsynlegar – en það verður að vera einhver höll eftir þegar þær eru afstaðnar. Að kljúfa 3% flokk í herðar niður út af reglum um það hvernig er kosið í nefndir og áherslum um það hvort betra sé að eyða sjóðum flokksins í fjölmiðlun eða félagsfundi – no es bueno.
***
Kanadíska ljóðskáldið Paul Dutton lést í morgun – ríflega áttræður. Dutton er goðsögn í framúrstefnuljóðaheiminum. Hann var meðal annars meðlimur í hljóðljóðasveitinni The Four Horsemen, ásamt bpNichol, Steve McCaffery og Rafael Barreto-Rivera. Og gaf út fjöldann allan af tilraunabókmenntum, bæði prósa og ljóðum. Hann var líka einn af þessum mönnum sem inspíreruðu margar kynsl´óðir með (kvabbgjarnri) hlýju sinni, húmor og einurð.
Einsog einhverjir kannski muna átti ég mér einu sinni svolítinn feril sem hljóðljóðaskáld og ferðaðist mikið til þess að koma fram hér og þar. Þegar Aram Nói var lítill og spurður við hvað pabbi hans ynni sagði hann „pabbi öskrar á fólk“ og það var ekki alveg úr lausu lofti gripið.
Nema hvað. Árið 2007 var mér boðið á Scream-hátíðina í Toronto – þar sem var nú almennt ekkert mikið öskrað, þetta var bara ljóðahátíð þótt hún héti þessu nafni – á viðburð sem Angela Rawlings skipulagði. Þar var hefð fyrir því að para fólk saman í upplestrum og Angela paraði mig saman við Paul og við komum þar saman fram. Sá viðburður tókst svo vel að okkur var boðið að koma aftur árið eftir og endurtaka leikinn á stóra sviðinu – en lokadagur Scream fór alltaf fram á Shakespeare sviðinu í High Park fyrir framan ríflega þúsund gesti sem sátu og hlustuðu á ljóð og drukku vín frá því um eftirmiðdaginn og langt fram í myrkur. Það var mjög gaman og ótrúlegur heiður – Paul var ein af hetjunum mínum, að fá að lesa með honum var feykinóg en að við næðum svona vel saman og það gengi upp var hreinlega ölvandi.
Sterkasta minningin frá þessu er samt ekki frá uppákomunum heldur þegar við eyddum hálfum degi í að æfa saman í íbúð Angelu, þar sem ég gisti, í Kensington Market. Kensington Market er rosalega líflegt hverfi og það var stanslaust reggea-dub á blasti hjá rakaranum á neðri hæðinni – kryddmarkaðir og grillstaðir fyrir utan með tilheyrandi ilmum og steikjandi hiti – við þarna inni fyrir framan risastóra og háværa loftkælingu að garga ljóð hver á annan og drekka vatn í lítravís svo það liði ekki yfir okkur.
Það kalla hinir sælu guðir Villihamra. Þar kemst ekki framhjá fuglinn fljúgandi, og ekki einu sinni þær styggu dúfur, er færa föður Seifi ódáinsfæðuna, því hinn eggslétti hamar þrífur ávallt einhverja af þeim burt, en faðir Seifur sendir aðra í skarðið, til að fylla töluna. Þar hefir enn ekkert skip klaklaust afkomizt, sem þar fer um, því haföldur og hættulegar eldstrokur sópa með sér jafnt skipsflökum og mannabúkum. Eitt hafskip er það, sem þar hefir um siglt; það var hin þjóðkunna Argó, er kom siglandi frá Eetes, og mundi þó brimið skjótt hafa rekið hana þar upp að hinum stóru hömrum, ef Hera, sem var vinveitt Jasoni, hefði ekki greitt för hennar þar fram hjá.
Kirka varar Ódysseif við hættum hafsins.
Hinir sælu guðir kalla það kannski Villihamra en Sveinbjörn Egilsson bætir skýringu við eigin þýðingu og segir að eiginlega heiti það Skellibjörg eða Planctae – Πλαγκταὶ – upp á forngrísku. Wandering Rocks er þetta á ritmáli Joyce. Grískusérfræðingur Fjallabaksleiðarinnar stakk upp á beinþýðingunni „gangandi eða hreyfanlegur steinn“ og benti mér á að planctae sé skylt orðinu „plancton“ – sem þýðir svif á ensku. Hjá Hómer þjóna Skellibjörg því eina hlutverki að koma ekki við sögu. Ódysseifi er ráðlagt að fara aðra leið – hjá Skyllu og Karybdís – og fer að þeim ráðum. Hjá Joyce var sá kafli að klárast – nær bókstaflega þegar Bloom sigldi milli Mulligans og Dedalusar í anddyri þjóðarbókasafnsins og allir héldu þeir út á stræti Dyflinnar.
Nema hvað.
Joyce notar tækifærið til að bregða á leik – sem hann gerir auðvitað eiginlega við hver einustu kaflaskipti (ef ekki í hverri einustu setningu). Skellibjargarkaflinn gerist milli klukkan 15 og 16 síðdegis og skiptist í nítján brot þar sem litið er við hjá nánast öllum sögupersónum bókarinnar. Í hverju þeirra er einn eða fleiri í fókus en oft kemur líka málsgrein sem er einsog upp úr einhverju hinna brotanna. Stundum er það vegna þess að sögupersónur eru að rekast á – einhver sér Bloom út undan sér – og stundum er það bara brot sem er að eiga sér stað á nákvæmlega sama tíma einhvers staðar annars staðar í borginni, og opnast inn í það einsog fyrir einhverja galdra. Ég nefni ekki nema brot af þessum innskotum í yfirferðinni hér að neðan en læt nægja að nefna tilvist þeirra og þetta stílbragð að vefa frásagnirnar saman með því að draga bókstaflega þræði á milli þeirra.
Brotin eru eftirfarandi:
1.
Faðir John Conmee gengur um, hugsar um munaðarleysingjana hans Dignams og söfnunina sem herra Cunningham stendur fyrir. Hann heilsar frú Sheehy, fær þrjá drengi til að fara með bréf fyrir sig í póstkassa, sér veðlánarann frú M’Guinnes, heilsar hópi skóladrengja, skoðar forsíður dagblaða (þar sem sagt er frá hörmulegu stórslysi í New York), sér Corny Kelleher krota tölur í sjóðbók, mætir lögreglumanni, lítur í gluggann hjá slátrara og tekur síðan sporvagn frá Newcomenbrúnni að Howthgötu. Á leiðinni virðir hann fyrir sér farþegana og hugsar um „sálir svartra, brúnna og gulra manna“ og hvort fólk sem hafi ekki kynnst fagnaðarerindinu komist til himnaríkis. Þegar hann er farinn úr vagninum hugsar hann um endurminningarbók sem hann skrifaði einu sinni og hvort greifynjan af Belvedere hafi verið ótrú manni sínum (sem hann telur einungis að geti verið hafi hún framið „algert hjúskaparbrot, eiaculatio seminis inter vas naturale mulieris“ – altso hafi sæði verið sprautað í náttúrulegt ílát konunnar). Svo horfir hann á skýin, les úr bænabókinni og sér rjóða elskendur koma út úr rjóðri. Konan er með dálitla grein fasta í pilsinu.
2.
Corny Kelleher gengur frá sjóðbókinni. Hann heilsar lögregluþjóni og spyr hvað sé að frétta. „Ég sá umrædda persónu í gærkvöldi,“ segir lögregluþjónninn. Og þar lýkur þeim kafla. Corny Kelleher er undir grun hér og víðar um að vera uppljóstrari fyrir konunglegu lögregluna – Írland er auðvitað í sjálfstæðisbaráttu sem hefur verið blóðug og á eftir að verða blóðugari.
3.
Einfættur sjóari ráfar um, betlar og syngur rámur „Fyrir England, föðurlandið og fegurðina.“ Dæmi um innskot – annars staðar í borginni er J.J. O’Molloy (sem er blankur og fer um milli kunningja til að reyna að snapa lán) sagt að Ned Lambert sé í „vörugeymslunni“. Voldug dama gefur sjóaranum pening í húfuna. Tveir strákar glápa á stúfinn á honum. Kona tekur skilti úr glugga „Íbúðir án húsgagna“ – þetta er Molly Bloom – og stingur síðan handleggnum út um glugga, lætur pening falla niður á götuna. Einn strákanna tekur peninginn og réttir sjóaranum.
4.
Katey og Boodý Dedalus (systur Stephens) koma inn heima hjá sér. Þriðja systirin, Maggý, stendur yfir tveimur pottum. Hún sýður skyrtur í einum og baunasúpu í hinum. Baunasúpuna þáði Maggý frá systur Mary Patrick. Boodý spyr Maggý hvort hún hafi veðsett bækurnar (hans Stephens, sennilega verðlaun sem hann hlaut fyrir námsárangur) en Maggý segir frú M’Guinnes ekki hafa viljað gefa neitt fyrir þær. Það reiðir Boody („Fjandinn hirði hennar feita fés!“). Þær spyrja hvar fjórða systirin, Dillý, sé og Maggý svarar að hún hafi farið að sækja föður þeirra (sem er einsog venjulega úti í bæ að drekka). Boodý svarar: „Faðir vor, þú sem ert ekki á himnum“ og Maggý skammar hana – annað hvort fyrir guðlast eða vanvirðingu við föður sinn eða bæði. Kaflanum lýkur á innskoti þar sem kristilega dreifiritið – „Elía kemur“, sem Bloom þáði í Lestrygónum – flýtur niður Liffey.
5.
Hér sjáum við í fyrsta sinn almennilega til flagarans í bókinni, Blazes Boylan. Klukkan er að ganga fjögur og hann er að búa sig undir að líta við hjá Molly Bloom sem hann ætlar einsog frægt er að leggjast með. Hann er staddur í blóma-og-ávaxtaverslun til þess að ganga frá sendingu sem á að koma á undan honum að Ecclesstræti. Hann pantar ávaxtakörfu og lætur afgreiðslustúlkuna – sem hann daðrar stíft við og gægist mikið niður hálsmálið á – setja flösku af portvíni og einhverja krukku, kannski krem eða ilmvatn, á botn körfunnar. Blazes segir að karfan sé „fyrir öryrkja“ (e. invalid). Hér er innskot af „dökkbúnum manni“ sem er að skoða bækur á vagni götusala. Þetta er Bloom að leita að nýrri bók fyrir Molly. Innskotin eru oft einhvers konar tenging – juxtaposition – til þess að varpa ljósi á einhvern hluta þess sem er að gerast á meginsenunni. Blazes lætur hringla í peningunum í vasa sér áður en hann borgar – augljóslega ekki ófjáður – fær svo að hirða rauða nelliku („er þessi handa mér?“) áður en hann biður um að fá að nota símann.
6.
Stephen Dedalus rekst á söngkennarann sinn, Almidano Artifoni. Þeir tala ítölsku – sem ég skil ekki. En af öðrum ritum (The New Bloomsday Book) telst mér til að Almidone sé að hvetja Stephen til þess að sinna tónlistarferli sínum í Dyflinni. Stephen er snortinn af hlýju Almidones – sem ráfar í burtu á eftir sporvagni, gefur merki um að hann eigi að stoppa, en ökumaðurinn tekur ekki eftir því og Almidone missir af vagninum.
7.
Fröken Dunne, ritari Blazes Boylan, stingur sjoppuróman ofan í skúffu og byrjar að vélrita. Auglýsingamennirnir frá HELY’S eru fyrir utan. Fröken Dunne horfir á veggspjald af söngkonunni Marie Kendall, sem henni finnst „ekkert augnayndi“ en íhugar sjarmann sem hún hefur. Spyr sig hvort einhver strákur komi á ballið í kvöld og hvort hún geti útvegað sér flott harmonikkupils. Þá hefur hún áhyggjur af því að Blazes Boylan haldi henni í vinnu til sjö. Síminn hringir: Það er Blazes sjálfur. Það er út af einhverjum bókunum. Hún tekur niður upplýsingar og lætur hann vita að Lenehan – leiðindagrínistinn úr Eólusi – hafi komið við og sé að leita að honum og hann verði á Ormond (sem er hótel og krá) klukkan fjögur. Við vitum að klukkan fjögur á Boylan að vera hjá Molly.
8.
Ned Lambert er að sýna presti ráðsalinn í Klaustri Heilagrar Maríu – „þar sem Silki-Thomas kunngerði uppreisnina 1534 – þetta er sögulegasti blettur Dyflinnar“. Silki-Thomas er Thomas Fitzgerald 10. jarl af Kildare. Faðir hans var hæstráðandi á Írlandi en þegar hann var kallaður til Englands til þess að svara fyrir ásakanir um landráð við Hinrik áttunda tók Thomas yngri við eyjunni. Eftir að (rangur) orðrómur barst síðan til Írlands um að faðirinn hefði verið tekinn af lífi og það sama biði Thomasar og hans frændgarðs kallaði Thomas sína menn saman í Klaustri Heilagrar Maríu og lýsti því yfir að hann væri skilinn að skiptum við Hinrik. Þeir riðu strax af stað, hernámu Dyflinni og drápu erkisbiskupinn. En þessi uppreisn gekk verr en vonir stóðu til og ári síðar voru Thomas og frændur hans allir líflátnir (faðirinn dó af náttúrulegum orsökum einhvern tíma í millitíðinni). Presturinn er að skrifa bók um þessa atburði og spyr hvort hann megi koma aftur og taka ljósmyndir. J.J. O’Molloy birtist og fylgir þeim eftir. Presturinn fer og Ned man eftir góðu gríni sem hann gleymdi að segja (um það hvernig jarlinn hefði brennt kirkju og beðist afsökunar: „Mér þykir helvíti leitt að hafa gert það, ég sver fyrir Guði almáttugum, að ég hélt erkibiskupinn væri þarna inni.“) Svo fer Ned að hnerra svo mikið að O’Molloy kemst aldrei að til þess að biðja hann um lán.
9.
Uppfinningamaðurinn Tom Rochford sýnir Nosey Flynn, Lenehan og M’Coy nýja uppfinningu sem á segja manni hvaða atriði er á sviðinu í leikhúsi eða tónleikasal. Á þessu tæki eru alls kyns handföng og skífur og hvaðeina. Nosey Flynn er týpan af kránni Davy Byrne sem var að reyna að fá eitthvað slúður um Boylan og Molly upp úr Bloom. Lenehan er grínistinn úr Eólusi. M’Coy er maðurinn sem ku alltaf að stela skjalatöskum og fékk Bloom til að ljúga því að blaðamanninum að hann hefði verið við jarðarför Dignams. Lenehan og M’Coy fara fljótlega og ræða saman um hetjudáð sem Tom Rochford framdi í raunveruleikanum (en átti sér reyndar ekki stað fyrren tæpu ári eftir að bókin gerist) þegar hann fór ofan í holræsi með kaðal um sig miðjan til þess að bjarga mönnum sem urðu þar máttvana eftir gasleka. Þessi díteill – holræsið og reipið – eru á púslinu góða. Annar díteill er bananahýðið – Lenehan fer inn á veðmálastofu til að athuga með veðreiðarnar en M’Coy potar í hýðið fyrir utan og hefur áhyggjur af því að einhver gæti slasað sig á því. Inni rekst Lenehan á Bantam Lyons – sem ætlar að veðja á Throwaway af því hann misskildi orð Blooms sem einhverja dulda vísbendingu í Lótusætunum – eða „einhverja bölvaða truntu sem hann fékk bendingu um og á ekki minnsta möguleika.“ Næst sjá þeir Bloom hjá bóksalanum og tala um hvað hann sé „óður í útsölur“ og hafi gert ótrúleg bókakaup hjá einhverjum „nagla í Liffeystræti.“ Í kjölfarið fara þeir að ræða Molly og Lenehan segist hafa einu sinni farið heim með þeim hjónum og fjórða manni eftir einhverja flotta veislu, og meðan að Bloom hafi verið að sýna manninum stjörnurnar (og þekkingu sína á þeim) hafi hann sjálfur nýtt hvert tækifæri til þess að káfa á frúnni. „Helvísk var sú unun! Hún er búin tveimur úrvals, Guð blessi hana.“ Að síðustu draga þeir svo aðeins í land og Lenehan segir hann þrælmenntaðan í öllum greinum. „There’s a touch of the artist about old Bloom.“
10.
Það sést ekki á myndinni en titillinn Sweets of sin er á bókarkápunni.
Bloom er að skoða bækur fyrir Molly – og kannski líka fyrir sig. Það má lesa heilmikið í titlana. Meðal annars Hræðilegar uppljóstranir Maríu Monk og Snilldarverk Aristótelesar (Stephen – sem smám saman verður sonarígildi hans – sýndi sig vera mikinn Aristótelesarmann í bæði Skyllu og Karybdís og í Próteusi (sem ég fer betur út í síðar)) en líka Sögur úr gyðingahverfinu eftir Leopold von Sacher Masoch. Ég hef oft heyrt því fleygt að Bloom heiti Leopold í höfuðið á einhverjum vini Joyce frá Trieste – en mér finnst nú líka liggja beint við að tengja hann við Leopold von Sacher Masoch, sem masókisminn er kenndur við (reyndar í óþökk Leopolds, sem sá sína nautnahyggju í ívið fjölbreytilegra ljósi en sem einfalda tignun sársaukans). Og síðan Fagrir harðstjórar eftir James Lovebirch (höfundurinn er til og skrifaði sjoppuerótík en titilinn bjó Joyce til sjálfur). Hann velur að síðustu Sætleika syndarinnar – The Sweets of Sin – sem er áreiðanlega einhver yfirlýsing um hvernig hann vill sjá þennan flókna Bloomsdag. Hvorki sem harðstjórn eða masókisma heldur í ljósi nautnarinnar og þeirra verðlauna sem henni fylgja. Bókin er ekki til en hún mun – samkvæmt gægjuflettingum Blooms – fjalla um hjón og Raoul elskhuga eiginkonunnar. Setningarnar sem hann les munu skjóta upp kollinum af og til í næstu köflum. Bóksalanum finnst þetta vel valið hjá Bloom.
11.
Dillý Dedalus, sem er einsog við vitum úti að leita að pabba sínum, stendur fyrir utan uppboðssal niðri í bæ. Simon Dedalus birtist og fer strax að segja dóttur sinni að standa ekki svona asnalega. „Réttu úr þér, stelpa. Þú færð hryggskekkju með þessu móti. Veistu hvernig þú lítur út?“ Hún segir honum að hætta þessu og biður um peninga. Hann segist enga eiga en hún segir að hann eigi þá víst og hann segir nei og hún segir jú og þá gefur hann henni skilding og segir: „You’re like the rest of them. An insolent pack of little bitches since your poor mother died“ og sakar hana um að standa á sama þótt hann dræpist. Hann gengur í burtu og hún þrífur í hann og segir að hann eigi meira og eigi að láta hana fá meira. Þau rífast meira og hann gefur henni tvö penní til viðbótar. Hún segist viss um að hann eigi meira en hann gefur sig ekki.
12.
Sölumaðurinn Tom Kernan – sem er frægastur fyrir að hafa dottið fullur niður stiga í smásögunni Grace í Dubliners og bitið í sundur á sér tunguna – er á gangi glaður með að hafa gert samning við mann að nafni herra Crimmins fyrir fyrirtækið Pulbrook Robertsson. Þeir Crimmins ræddu sama hörmulega stórslys og faðir Conmee sá á fors´íðum blaðanna (sjá fyrsta brot hér að ofan og hlekk þar) og drukku svolítið gin (í Grace eru vinir hans að reyna að fá hann til að hætta að drekka). Kernan er mjög ánægður með sjálfan sig og finnst hann flottur í tauinu og hugsar að kannski hafi það hjálpað til. Hann gengur hjá þeim stað er írska þjóðhetjan Robert Emmet var „hengdur, iðadreginn og hlutaður sundur.“ Og sér Denis Breen – sem fékk „U.P: UP“ miðann sem ræddur var í Lestrygónum – ganga yfir götuna með konu sinni. Loks sér hann skrúðfylkingu landstjórans – sem hefur aðeins brugðið fyrir áður í kaflanum; ég hef ekki nefnt það af því það er bara ekki hægt að nefna allt, en hún verður í fókus í nítjánda og síðasta brotinu.
13.
Stephen Dedalus stendur við búðarglugga og virðir fyrir sér gimsteina. Hann rifjar upp einhverja síðnótt á hóruhúsi þar sem ein starfskonan dansaði fyrir rauðskeggjaðan sjómann (sem er kannski sá sami og þeir Bloom hitta á leiguvagnastöðinni síðar í bókinni). „Langæ sæborin orðlaus gredda. Hún dansar, skoppar af gáska, vaggar gyltukynjuðum lendum og mjöðmum og á voldugri vömbinni danglar rúbínrautt egg.“ Hann hugsar að hann stýrist af innri hvötum og ytri „hjartsláttur ævinlega fyrir utan þig og hjartsláttur ævinlega innra með þér. Þú syngur um hjarta þitt. Ég meðal þeirra. Hvar? Milli tveggja glymjandi heima þarsem þeir þyrlast, ég.“ Og lætur sig dreyma um að splundra þeim. Fer niður Bedfordgötu, sér eldgamla mynd af hnefaleikurum og kemur síðan að bókavagni. Skoðar bækurnar: Írski býflugnabóndinn. Presturinn frá Ars, ævi hans og undur. Vasaleiðarvísir fyrir Killarney. Þessa titla finnst mér erfiðara að ráða í en hina hjá Bloom. Hann veltir því fyrir sér hvort hann muni finna þarna eitthvað af bókunum sínum – sem systur hans hafa veðsett. Loks rekst hann á Dillý í tötrugum kjól. Hún hefur tekið annað penníið frá pabba sínum og keypt sér kennslubók í frönsku (Stephen hefur vel að merkja hlotið menntun og búið í París um stund – kom heim þegar móðir hans lá fyrir dauðanum). Hann sér sig í henni. „Það er sagt hún hafi augun mín.“ Hann segir henni að gæta þess að Maggý veðsetji ekki bókina og hann búist við því að bækurnar hans séu farnar þá leið. „Sumar,“ svarar Dillý. „Við máttum til.“ Og þá kemur lokakaflinn, sem er frægur: „Hún er að drukkna. Þyrnibroddur. Bjargaðu henni. Þyrnibroddur. Allt er okkur öndvert. Hún drekkir mér með sér. Óliðaðir lokkar af þanghári kringum mig, hjarta mitt, sál mína. Saltgrænn dauði. / Við. / Þyrnibroddur samviskunnar. Samviskubroddur. / Volæði! Volæði!“ Þessi þyrnibroddur er þýðing á hugtakinu „agenbite of inwit“ – sem er einhvers konar samviskubitsyfirlýsing – og ku upprunalega hafa verið „again bite of inner wit“, einhvers konar endurbit innra (skilningar)vits. Stephen er einfaldlega örvilnaður gagnvart örbirgð systra sinna. En gerir ekki meira til að hjálpa þeim en pabbi þeirra, þótt hann sé kurteisari – og er þó með launin í vasanum.
14.
Faðir Cowley hittir Simon Dedalus og segir honum fréttir. Faðir Cowley skuldar Reuben J. Dodd peninga og sá hefur sent tvo menn heim til hans þar sem þeir „sniglast“ og reyna að komast inn til að hirða af honum eigur upp í skuldina. Cowley er að bíða eftir Ben Dollard sem hefur farið að hitta yfirvöldin og tala máli Cowleys og fá þau til að stíga inn í. Þegar Ben kemur hefur hann hitt lögfræðinginn John Henry Menton (sem þolir ekki Bloom – eða bara gyðinga – og var að ráðleggja Breen um meiðyrði vegna U.P: UP miðans). Menton hefur bent á að þar sem Cowley skuldi þegar leiguráðanda sínum pening gangi sú skuld fyrir og þar með sé eignaupptökuheimild Reuben J. Dodd einskis virði (fyrren leigan hefur verið gerð upp, vænti ég).
15.
Martin Cunningham og Jack Power – sem eru mennirnir sem reyndu að fá Tom Kernan til að hætta að drekka í Grace og sem voru í hestvagninum með Bloom á leiðinni í jarðarförina í Hades) – fara út um hliðið á Dyflinnarkastala. Cunningham er enn með hugann við söfnunina fyrir munaðarleysingja Dignams og segir Power að hann hafi talað máli þeirra við föður John Conmee. Innskot með þjónustustúlkunum Brons og Gulli – frú Kennedy og frú Douce – sem koma ekki almennilega fyrir fyrren í næsta kafla, Sírenum. Þær gægjast út um gluggann á Ormondhótelinu. Félagarnir ræða að Bloom hafi gefið fimm skildinga í söfnunina og greitt þá á staðnum (það örlæti má spegla í nísku Simons Dedalusar, hins raunverulega föður Stephens). Þeir koma að vínkrá og Cunningham reynir að fá tvo menn þar, Jimmy Henry og Langa-John Fanning, til þess að leggja söfnuninni lið en þeir koma sér báðir undan því.
16.
Buck Mulligan og Haines, sambýlingar Stephens, eru á veitingastað og sjá þar John Howard Parnell (bróður hins látna Charles Stewart Parnell sem kemur m.a. fyrir í Hades) sem er að tefla. Stephen berst í tal og Haines segir um Hamletkenningar hans: „Shakespeare is the happy hunting ground of all minds that have lost their balance.“ Og það er alveg óhætt að heimfæra það líka á Joyce – í hann sækja fallvaltir hugar. Mulligan kennir jesúítunum um. „Þeir afvegaleiddu vitsmuni hans með helvítissýnum. Hann á aldrei eftir að ná attíska tóninum. Tóni Swinburnes, allra skálda, hvíta dauðanum og rjóða burðinum. Það er harmleikur hans. Hann getur aldrei orðið skáld.“ Attíski tónninn – „the attic note“ – er aþenskur gullaldartónn (ákall Írlands um sjálfstæði, einsog ákall Íslands á svipuðum tíma, er á menningarlegum grunni og ímyndin sem Joyce sér yfirleitt fyrir sér er Grikkland til forna – þess vegna er hann að reyna að stæla Hómer). Haines heldur því fram að Stephen muni skrifa eitthvað eftir tíu ár. Sem væri þá 1914 – árið sem Dubliners kom út, sem og fyrstu kaflarnir úr Portrait birtust í tímariti, og árið sem hann byrjar á Ulysses.
17.
Söngkennarinn Almidano Artifoni fer yfir götu. Fyrir aftan hann er Cashel Boyle O’Connor Fitzmaurice Tisdall Farrell – raunverulegur maður sem var þekktur á götum Dyflinnar fyrir litríkan klæðnað og alltof lítinn hatt. Hann gengur framhjá tannlæknastofu Blooms – sem er ekki Bloom okkar, heldur annar Bloom, sem Bloom okkar á reyndar eftir að þykjast vera síðar í bókinni – og blinda manninum sem Bloom hjálpaði yfir götu. Farrell rekst utan í hann og sá blindi bölvar honum. „You are blinder than I am, you bitch’s bastard.“
18.
Patrick Aloysius Dignam, sonur Paddy Dignams sem grafinn var í Hadesarkaflanum, er nýkominn frá slátraranum með um 600 grömm af grísasteikum. Hann ráfar um og langar ekki að fara heim og sitja þar í sorginni með ættingjum sínum. Hann sér auglýsingu fyrir hnefaleika og verður spenntur að fara og sjá þá en áttar sig svo á að auglýsingin er gömul og hnefaleikarnir hafa þegar farið fram. „Í Graftonstræti sá Dignam litli rautt blóm í munninum á spjátrungi sem var í svakalega flottum skóm og hlustaði á það sem róninn var að segja við hann.“ Þetta er Blazes Boylan og róninn er Bob Doran – sem er á sínum árlega bender. Dignam yngri rekst á nokkra skólastráka og veltir því fyrir sér hvort þeir átti sig á því að hann sé sorgarklæddur. Hann hugsar um andlit föður síns í kistunni – grátt en ekki rautt einsog það átti að sér að vera. Og svo: „Síðasta kvöldið, þegar pabbi var fullur, stóð hann á stigapallinum og æpti eftir stígvélunum sínum til að fara til Tunneys að drekka meira […] Ég vona að hann sé í hreinsunareldinum núna, afþví hann fór og skrifaði hjá föður Conroy á laugardagskvöldið.“
19.
Í síðasta brotinu birtast okkur William Humble, jarl af Dudley, ásamt lafði sinni og Hesseltine undirofursta frá landstjórasetrinu, í einum vagni, og í þeim næsta á eftir koma frú Paget, fröken de Courcy og hæstvirtur Gerald Ward A.D.C. Þetta er fínasta og valdamesta fólkið í landinu. Þau fara í gegnum bæinn á þremur blaðsíðum og láta veifa til sín – við sögu koma næstum allir sem hafa komið við sögu í bókinni hingað til. Sumir sjá fylkinguna og veifa, sumir taka ekki eftir neinu og sumir – einsog Gerty McDowell, sem á eftir að koma meira við sögu í Násikukaflanum – reyna að sjá fylkinguna en geta það ekki (það keyrir gulur vagn veg fyrir hana, einsog sjá má á púslinu góða). Og með þessari ferð er þá dreginn þráður í gegnum hina átján hlutana og kaflanum lokað.
Kannski er það í Skellibjörgum sem maður fær skýrast tilfinningu fyrir sannferðugleika þeirrar kersknu staðhæfingar Joyce að ef Dyflinni færist í eldsvoða mætti endurbyggja hana stein fyrir stein með bókina til hliðsjónar. Samt eru það síður húsin eða göturnar sem eru í forgrunni, og frekar fólkið. Megnið af sögupersónum hérna var líka raunverulegt fólk. En sjónarhornið og frásagnaraðferðin eru í senn míkróskópísk og yfirsýnsk – hér er borgin bæði kortlögð og litið við í innstu hugskotum hennar.
Kaflinn hefst á fulltrúa kaþólsku kirkjunnar – manni sem Joyce stóð í þakkarskuld við, það var faðir John Conmee sem sá til þess að James og br´óðir hans Stanislaus fengju gjaldfrjálsa menntun í Belvedere skólanum og faðir Conmee stendur með James í Portrait þegar honum er refsað af öðrum presti. En hann er samt fulltrúi kirkjunnar og James Joyce fyrirleit kirkjuna – og, sem er mikilvægara fyrir symbolíska samhengið hérna, þá var hún (og er) gríðarlega valdamikill aðili í írsku samfélagi. Og kaflanum lýkur svo á hinu stóra valdinu – landstjórafólkinu, breska aðlinum, nýlenduherrunum. Það er ramminn – rock and a hard place, milli Villihamra og Skellibjarga. Þar ´a milli sjáum við alls konar fólk. Drykkjumenn og syrgjendur, kostulega kynjaherra, flagara og flögð, okurlánara og örláta, fátæklinga og fjáða, auðmjúka og roggna – og kannski situr maður uppi með mynd af því hvernig fólk byggði þessa borg, sem er auðvitað miklu merkilegra en það hvernig veggir hennar voru samsettir (þótt við fáum smá af því líka).
* * *
Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar.
Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.
Það er eiginlega bráðfyndið að fá bæði bókasafnssjóð og forlagsuppgjör í sömu vikunni. Bókasafnssjóðurinn var skorinn niður um 21% – sem þýðir 21% skerðing á tekjum fyrir útlán (þetta er eitthvað sem fjármálaráðherra ákveður bara með einu pennastriki og gerir held ég á hverju ári – það er engin regla og ekkert öryggi) og svo eru Storytel tölurnar í forlagsuppgjörinu.
Ég á eina ljóðabók á Storytel sem heitir Hnefi eða vitstola orð – bók sem var ort í hruninu miðju og fjallar meðal annars um verðlausa peninga, í stað blaðsíðutals er gengi krónunnar gagnvart evru (ég bjó í Finnlandi en var með tekjur í krónum). Frábær bók – mæli með henni. Hún var ekki spiluð oft í fyrra – átta sinnum. Og það seldust jafn mörg fýsísk eintök í bókabúðum, átta. Hún er 12 ára gömul og selst væntanlega mest á stóru bókaútsölunni og þar sem ég fæ bara hlutfall af því verði frekar en fast gjald nær það ekki hundrað kalli sem ég fæ fyrir eintakið. En á Storytel fæ ég 2,8 krónur á spilun. 23 krónur ALLS. Og það er ekki á afsláttarmarkaði og maður fær þar jafn mikið fyrir nýjar bækur og gamlar. Til að setja það í samhengi er klassísk – og ágæt – sala á ljóðabók í kringum 300 eintök. Ef sú sala færðist öll yfir á Storytel myndi ég hala inn 840 krónum í höfundalaun. Í gamla daga þegar maður þvældist frá knæpu til kráar með bækur í poka var manni stundum boðinn bjór fyrir bók – sem var yfirleitt kannski hálfrarbókarverð – en maður var blankur og langaði í bjór og þáði það yfirleitt þótt manni þætti það pínu niðurlægjandi. Nú er allt upplagið komið niður í hálfan bjór.
Einu sinni kom ég að kunningja mínum þar sem hann sat yfir hálfum bjór á þriðjudagsmorgni. Ég spurði hvort hann væri dottinn í dagdrykkju og hann svaraði að annar maður – ívið drykkfelldari en við – ætti bjórinn en væri farinn. Hvert er hann farinn, spurði ég. Í meðferð, var svarið. Hann sagði að þetta væri komið gott.
Nú hugsa ég það sama. Þetta er kannski komið gott.
***
Ég hló að inngangi Jónasar Sen um Carmina Burana. Um kórastarfið. Það minnti mig kannski á stemninguna úr Fiðlaranum í fyrra. Það þarf alveg sérstakt verklag og undarlega blöndu af aga og kæruleysi til þess að halda úti svona stórum hópi í áhugamennsku. Og það verður alltaf léttgeggjað. Ég var líka næstum búinn að senda þetta á konuna mína með broskalli – hún er í kvennakórnum og var nýkomin úr kórdjammtónleikaferðalagi. Og ég hef heyrt frá a.m.k. einhverjum úr þeim kór sem fannst þetta líka fyndin lýsing.
En kannski er bara ekki lengur í tísku að hafa húmor fyrir sjálfum sér? Á einhverju bili áhugamennsku og fagmennsku hlýtur fólk líka að taka sig mest alvarlega – það fylgir kannski bara. Þar sem maður er að slíta sér út og reyna að sanna sig. Viss tegund áhugamennsku er á því leveli að manni dugar að koma fólki á óvart – „ekki vissi ég að hann gæti haldið lagi.“ En önnur er að reyna að gera sig gildandi á einhverju æðra stigi. Og þá er spurning hvort maður vilji að gagnrýnandi hanteri kórinn einsog hann væri kór atvinnumanna eða kór áhugamanna.
Svo er þetta reyndar tvennt aðskilið. Dómurinn og inngangurinn. Og kannski var kerskninni í innganginum verr tekið vegna þess að dómurinn var ekki mjög jákvæður.
Ég er með veika kenningu sem gengur út á að það sé erfiðara að vera gagnrýnandi eftir því sem maður þarf að gagnrýna fleira fólk í einu. Ef þú skrifar neikvæða ljóðabókagagnrýni verður ljóðskáldið sárt –og kannski mamma háns. En ef þú skrifar t.d. um leiksýningu þar sem 30 manns koma að siturðu uppi með heilan her af fólki sem fer saman á barinn til að baktala þig og æsir hvert annað upp. Og ef þú hefur þetta að atvinnu þarftu ekki að vera óánægður með nema eina sýningu á ári til þess að fólki finnist þú vera alger sadisti. Fólk sér nefnilega ofsjónum yfir ærlegri neikvæðni.
Ég bað einu sinni hóp af fólki að skjóta á hlutfall neikvæðra dóma á Starafugli – sem hafði fengið á sig orð fyrir að vera mikið í slátrunum. Flestir skutu á sirka helming, fáir fóru undir þriðjung. Staðreyndin var að það náði ekki fimm prósentum. En fólk les frekar neikvæða dóma – og kannski var helmingurinn af lestrinum á neikvæðu dómunum.
Kenningin hefur samt tvo veika punkta. Annars vegar þá eiga ljóðskáld stundum vini og stundum ekki. Ég hef horft upp á gagnrýnendur fá yfir sig ægilegar holskeflur vegna ljóðabókadóma af því ljóðskáldin voru vinamargar týpur eða fólk sem kallar fram einhverja tegund af samstöðu og kærleika (fólkið sem „gengur inn í herbergi og lýsir það upp“ – en er ekki endilega betri ljóðskáld en þeir sem gera það ekki). Og ég hef horft upp á ljóðabókum slátrað í fullkominni kyrrþey – sem er eiginlega bara mjög sorglegt. Þetta varnarviðbragð reiðra vina er kannski líka fallegt og kannski líka hluti af lífkerfinu – þótt það geri gagnrýnendum oft erfitt fyrir.
Sem ritstjóri Starafugls fékk ég mikið af skilaboðum frá fólki sem vildi ekki skrifa lengur af því tilfinningalega álagið af því að hafa dissað eitthvað var of mikið – fólk (segjum það bara: milleníalar) lenti í einhverjum vítahring samviskubits og gremju eftir atlögur netleiðis frá reiðum stuðningsmönnum ljóðskálda. Og ákvað að fara bara að sinna einhverju öðru. Krísa gagnrýni á síðustu árum – sífellt færri fagmenn, sífellt verr borgað, sífellt færri almennilegir staðir til birtingar – er nefnilega líka krísa áhugans á því að gagnrýna. Og það er bara að verða mjög algeng afstaða að þetta sé ekki til neins – hvers vegna ætti einhver karl úti í bæ að hafa skoðun á skáldsögu/kvikmynd/skúlptúr? Kemur einhverjum við hvað honum finnst og er verið að segja að skoðun hans sé merkilegri en skoðun mín – sem las sömu bók, sá sömu kvikmynd og sama skúlptúr? Eru ekki bara allar upplifanir jafnar? Og þessa hugsun spegla gagnrýnendur líka oft sjálfir – bæði með því að hætta og með yfirdrifinni auðmýkt gagnvart eigin skoðunum (ég hef líka oft hitt fólk sem hefur gagnrýnt eitthvað listaverk og það komið mér á óvart hvað þeim fannst í raun og veru – og hvernig þau breiddu yfir það með því sem sumir kalla kurteisi og fagmennsku).
Hinn veiki punkturinn í kenningunni er að þeir gagnrýnendur þjóðarinnar sem mér koma til hugar og hafa helst leyft sér að vera með … hvað eigum við að kalla það, snúð, miklar listrænar kröfur, skæting? – eru flestir að sinna mannmörgu listgreinunum, stórsveitartónlist og leiklist. Og að minni reynslu er það líka fólkið í þeim bransa sem er mótfallnast gagnrýni sem slíkri. Ég þekki leikhúsfólk sem vill hreinlega láta banna gagnrýnendur í húsi – ef ekki bara brenna á báli – en öll ljóðskáldin sem ég þekki þyrstir í gagnrýni (og það var ekki öðruvísi upp úr aldamótum þegar neikvæðir bókadómar voru algengari).
