Fjallabaksleiðin

Í fyrsta skipti sem ég kom til Ísafjarðar, steig út úr flugvélinni og horfði í kringum mig, lömdu fjöllin mig í hausinn og spurðu: Hvar í helvítinu hefurðu eiginlega verið? Ég áttaði mig strax á því að ég yrði einhvern tímann að skrifa um þennan stað 

– Jón Kalman Stefánsson, Fréttablaðinu, 15. desember, 2007. 

* * *

Einu sinni fyrir margt löngu síðan hét Ísafjarðardjúp bara Ísafjörður – Ísafjarðardjúpin voru firðirnir inn af honum, Skötufjörður, Hestfjörður, og svo framvegis. Á endanum sneru örnefnavilltir kortagerðarmenn þessu á haus og Ísafjörður varð Ísafjarðardjúp en Ísafjörður innsti fjörður þessa djúps. Þegar danskir kaupmenn tóku síðan að stunda verslun frá Eyri í Skutulsfirði, ysta firðinum, kenndu þeir verslun sína við djúpið þar sem viðskiptavinir þeirra bjuggu, og kölluðu Ísafjarðarverslun. Í fyrstu var byggðin sem myndaðist í kringum þessa verslun kölluð Eyri í Skutulsfirði en á endanum hafði „Ísafjörður“ yfirhöndina. Ísafjarðarnafnið breiddi sig næst – einsog vírus – yfir nágrannasveitirnar til vesturs þegar Ísafjarðarsýsla var mynduð, sem síðar var skipt upp í Norður-Ísafjarðarsýslu og Vestur-Ísafjarðarsýslu. Sú síðarnefnda innihélt engan Ísafjörð – hvorki kaupstaðinn né fjörðinn og lá ekki heldur við Ísafjarðardjúp. Síðar varð svo Ísafjarðarbær til við sameiningu sumra sveitarfélaganna úr Ísafjarðarsýslum. Í dag er enginn staður frá innanverðu Ísafjarðardjúpi norður að Reykjarfirði á Hornströndum, vestur að Lokinhömrum og inn að Dynjanda, sem hefur ekki verið kenndur við þetta nafn. 

* * *

Arnrún frá Felli kallar bæinn Sandfjörð. Rúnar Helgi Vignisson kallar hann Pláss og Jón Kalman Stefánsson Plássið með greini. Böðvar frá Hnífsdal talar um Eyrarkaupstað í Eyrarfirði í sínum drengjabókum. Sögur Guðmundar G. Hagalín gerast í og í kringum Tangakaupstað. Hansdætur eftir Benný Sif Ísleifsdóttur gerist í Arnarfirði. Kvóteyri Reynis Traustasonar er á svæðinu. Sviðinsvík og Óseyri Halldórs Laxness eru í senn kunnuglegar og langt undan. En í Grísafirði eftir Lóu Hlín Hjálmtýsdóttir heitir bærinn samt bara Ísafjörður.

Fjölmörg skáldverk sem eiga stór-Ísafjarðarsvæðið að sögusviði gerast síðan bara í ótilteknu „þorpi á Vestfjörðum“ eða „bæ fyrir vestan“ – sem minnir oft á einhvern tiltekinn stað og stundum tvo-þrjá. Gróflega talið er skipt um heiti í þriðja hverju skáldverki og mikilvægustu örnefni látin ónefnd í öðrum þriðjungi – í síðasta þriðjungi eru kaupstaðir nefndir sínum réttu nöfnum. 

* * *

Hér köllum við hann Fyrirmyndarfjörð. Þær sögur sem gerast í Fyrirmyndarfirði eru sögur af samspili kyrrðar og ógnar. Eina stundina er ekkert að gera og þá næstu aftakaveður, það fellur snjóflóð og ferst skip. 

Svo er aftur ekkert að gera, eins langt og augað eygir. 

Og þannig koll af kolli.

* * *

Fyrirmyndarfjörður tilheyrir fortíðinni, ekki síður þegar sagan gerist í samtímanum. Þar skoðum við hver við vorum. Fólk slúðrar um framhjáhöld og smákóngapólitík, þiggur uppáhellt kaffi frá móðurlegri konu sem gengur um með svuntu og skenkir í fanta. Kaffið keypti það í til þess gerðu kaupfélagi, þangað sem það gekk í gúmmístígvélum í lopapeysu og gamalli úlpu. Á leiðinni fór það framhjá frystihúsi og svo stóru einbýlishúsi sem tilheyrir eldri manni sem á bókstaflega allt í bænum, líka fólkið. Næst mætti það manni sem var að verka hákarl og að síðustu átti það orðaskipti við lífsleiða unglingsstúlku sem afgreiddi það um kaffið (Braga). Stúlkan er ólétt og það er eitthvað vesen með pabbann – kannski á hann kærustu, kannski er hann giftur, kannski er hann farinn, kannski eru þau skyld og kannski var barnið ekki getið með samþykki. Annað foreldri stúlkunnar er meðvirkt og hitt er fyllibytta. Þau eru bæði bæld. Allir vinna í slorinu eða einhverri grunnþjónustu nema einn aðkomumaður sem á samt ættir að rekja til bæjarins. Hann er kominn til að reyna að finna sig. 

* * *

Stundum er þetta fábreytileg veröld sem þolir illa eðlilegan fjölbreytileika mannlífsins; og stundum fjölskrúðugt athvarf undan einsleitni borgarinnar. Kynsegin fólk hrekst á brott undan fordómum í Sterk eftir Margréti Tryggvadóttur á meðan allir heimsins kynlegu kvistir virðast koma saman í Stjórnlausri lukku Auðar Jónsdóttur. Fólk hýsir ókunnuga strandaglópa umyrðalaust í Góðum Íslendingum Huldars Breiðfjörð, veröldin er endalaust ævintýri ástar og orða – einsog í 1983 eftir Eirík Guðmundsson – en að sama skapi er þetta veröld þar sem allir sem á annað borð teljast málsmetandi geta ekki þrifist nema í huganum. Allir með vængi stefna burt. Fólkið í Fyrirmyndarfirði er leiksoppar tragískra örlaga sinna og undir slorkóngana sett – frá Grjóti og gróðri Óskars Aðalsteins að Engu slori Rúnars Helga að Brimhólum Guðna Elíssonar. Í þeim tveim fyrstnefndu missa verkakonur fóstur í kjölfar mikillar vinnu – í þeirri síðustu hrekur kvótaslektið verkakonu til sjálfsvígs. Byggðin verður líka eins konar metafóra fyrir krísur einstaklingana sem með henni dvelja, einsog í Djúpinu eftir Bennýju Sif Ísleifsdóttur, Stjórnlausri lukku Auðar Jónsdóttur eða Eftirbát Rúnars Helga Vignissonar. Veðrið er gjarnan óblítt – ef það er ekki beinlínis að murka úr fólkinu líftóruna einsog í Vestfjarðaþríleik Jóns Kalmans Stefánssonar þá má í öllu falli búast við því að fólk verði veðurteppt, einsog kærasti aðalsöguhetjunnar í Vetrarsól Auðar Jónsdóttur, það verði innlyksa í óbyggðum einsog í Ég man þig eftir Yrsu Sigurðardóttur, það berjist yfir ómokaðar heiðar á Chevrolet Chevelle einsog Hörður Stefáns Mána í Feigð – sem hefur bæði lifað af sjávarháska og snjóflóð – eða það sitji fast í brekku í vetrarhálku á ónegldum Volvo Lapplander einsog Huldar Breiðfjörð í sínum Góðu Íslendingum. Fyrsta nútímalega skáldverkið sem fjallar um svæðið – sem reyndar gerist að mestu nær Lokinhömrum, heimkynnum skáldsins Guðmundar G. Hagalín – er frá árinu 1925 og heitir einmitt Veður öll válynd. Og á 100 árum hefur veðrið ekkert skánað. Hvorki í fjörðunum, sálunum eða bókunum.  

* * *

Aðspurð hvers vegna þau skipti út örnefnum svara skáldin gjarnan eitthvað á þá leið að þótt þau sæki sér innblástur í þorp og bæi, fjöll, fólk og fjörur, vilji þau líka vera frjáls undan aðfinnslum heimamanna eða annarra sem kunnugir eru staðháttum – svo að lesendur festist ekki í samanburði raunveruleika og skáldskapar, sem geri varla annað en að trufla söguna. Þá er alkunna að skáldskapurinn kviknar helst á einhverjum undarlegum stað mitt á milli hins sanna og hins logna – er alltaf hvorugt og bæði í senn – og þar geta þorp sem eru til en á sama tíma ekki-til komið í góðar þarfir. 

 Í viðtali í DV árið 1999 segir Jón Kalman Stefánsson (um söguheim sinn í Dölunum): „[Hann] á sér auðvitað ákveðna fyrirmynd og kallast á við ýmislegt í fortíð minni en því er sem betur fer oft þannig farið að þegar maður horfir til fortíðar getur verið erfitt að greina á milli raunverulegra atburða og ímyndaðra. Ætli óvissan þarna á milli sé ekki oft uppspretta skáldskapar.“

* * *

Skáldaðir kaupstaðir eru (augljóslega) ekki séríslenskt fyrirbæri og það er heldur engin regla að þetta séu smábæir. Gotham, Springfield, Hogsmeade, Castle Rock, Andabær, Cabot Cove og Middlemarch – listinn er endalaus og stundum tilheyra þeir skálduðum löndum í skálduðum heimsálfum á skálduðum plánetum í skálduðum sólkerfum. 

Á Wikipediu er eftirtöldu haldið fram um tilgang skáldaðra borga:

Skáldaðar borgir líkja oft af ásettu ráði eftir raunverulegum stöðum, skopstæla þá eða standa sem tákn fyrir þá, eða sýna af þeim útópíska eða dystópíska mynd sem innlegg í samræðu. Nöfn þessara borga sýna stundum skýrt hvaða borg er höfð að fyrirmynd, til dæmis er Las Venturas, úr tölvuleiknum Grand Theft Auto, byggð á Las Vegas, og í leiknum má sjá mörg þekkt kennileiti borgarinnar, þar með talin spilavíti. Með því að nota skáldaða kaupstaði í stað raunverulegra auka höfundar umtalsvert frelsið sem þeir hafa til þess að beita sköpunargáfu sinni á sögupersónur, atburði og umhverfi á meðan þeir njóta þess á sama tíma að geta farið með lesendur á kunnuglega staði sem þeir bera kennsl á. Skálduð borg frelsar höfundinn undan klyfjum raunverulegrar mannkynssögu, stjórnmála og menningar, og gefur söguþræðinum meira svigrúm, auk þess sem hún kemur í veg fyrir að í textanum felist ófræging á raunverulegu fólki eða þjóðfélagshópum.

Og þá spyr maður sig hvort sögurnar sem sagðar eru um slíka fyrirmyndarstaði séu ekki bundnar sömu lögmálum og annar skáldskapur – eru þær ekki raunsæisbókmenntir, jafnvel þegar þær eru það að öðru leyti? Er „þorpið“ bara myndlíking fyrir stærra samfélag og þar með ekki lengur marktækt sem lýsing á sjálfu sér – ekki lengur þorp sem þarf að vera þorpi líkt? Hvers eðlis eru þær myndir sem málaðar eru upp af íbúum og aðstæðum? Hvaða máli skipta „mistök“ og „rangfærslur“ þegar þorpið er ekki lengur það sjálft? Er hugsanlegt að nýju nöfnin og nafnleysið séu – eða geti verið – fjarvistarsönnun fyrir fullyrðingum um íbúa sem enginn kærir sig um að standa skil á? Ber höfundinum að gæta sín að nota ekki skáldskapinn til þess að einfalda, reka áróður, exótísera eða mála upp fordóma sína sem heilagan sannleik – eða er skáldaða borgin einmitt verkfæri til þess að varpa slíkum alhæfingum fram svo þær megi grannskoða, ískalt og án tilfinningasemi? Verkfæri til þess að segja óþægilega hluti upphátt – með því að rista upp pakkninguna, henda henni og snúa sér beint að innihaldinu? Er yfir höfuð hægt að segja ævintýri eða epíska sögu – eða nokkra sögu – án þess að ýkja hið góða og hið vonda?

Kannski er líka ástæða til þess að spyrja sig hvort höfundar vilji með þessu í senn éta kökuna og eiga hana til góða.

* * *

En ef okkur er þá að einhverju marki ljós tilgangurinn með því að nota raunverulegan stað sem fyrirmynd að ímynduðum stað – hið rótfasta frelsi, hið stabíla flug, kraftur þversagnarinnar – hver er þá tilgangurinn með því að fela örnefnin? Hann skarast augljóslega að einhverju leyti við tilganginn með því að búa til nýtt nafn en hefur á sér annan blæ. 

Þegar sögupersónur eru annars vegar er nafnleysi til marks um einhvers konar sjálfsmyndarkrísu viðkomandi karakters og þykir skapa dystópíska og/eða ljóðræna stemningu. Þá ber að geta þess að þótt nafnlausa sögupersónan sé eðli málsins samkvæmt „dularfull“ þegar hún er í fókus – þegar hún er aðalatriði – þá hefur hún fyrst og fremst praktískan tilgang þegar hún er aukaatriði. Sá sem kemur með póstinn getur vel bara heitið „pósturinn“, sá sem setur fólk í gips „læknirinn“ og svo framvegis, en nafnleysi þess sem ferðast um í kastljósi sögunnar er merkingarbærara. Það að hán heiti ekkert getur verið til marks um að hán vilji dyljast, að hán viti ekki hver hán er eða vilji vera, að hán lifi í heimi sem ber ekki kennsl á hán eða sé svo mikill sveimhugi – einsog börn oft eru – að hán gleymi einfaldlega að kynna sig. 

Staðir í bókmenntum eru oftast nær bæði í og úr fókus – þeir umlykja sögupersónur sínar öllum stundum en eru ekki endilega gerendur eða söguhetjur (þótt þeir geti verið það). Þannig eru nafnlausir staðir bæði hlutlausir og merkingarþrungnir, og ekki síður þótt fyrirmyndin (eða fyrirmyndirnar) sé augljós. Í þeim tilvikum fylgir staðnum líka ákveðin saga – hann verður stað-gengill fyrir annan stað, hvers saga verður þá almenn og í einhverjum skilningi sameiginleg öðrum álíka stöðum. Í íslenskum bókmenntum er þetta fyrst og fremst „sjávarþorpið“ – enda fáum öðrum bæjartegundum til að dreifa, bæir af öðru tagi verandi of fáir til að mynda mengi. 

* * *

Og kannski er nafnlausi smábærinn einmitt gjarnan allt í senn:

Dystópískur 

Hvað sem líður þróun systurbæja hans í raunveruleikanum er Fyrirmyndarfjörður yfirleitt á hverfandi hveli – ef ekki hreinlega feigur. Fyrirtækin fara á hausinn og önnur koma ekki í staðinn. Fólkið flytur burt en enginn kemur í staðinn. Stundum þurrkast hann einfaldlega út í náttúruhamförum og þótt það sé aldrei sagt berum orðum veit lesandinn að þessi bær verður aldrei endurreistur. Ef aðalsöguhetjan sker á  tengslin við bæinn (og þar með þrúgandi fortíð sína), sem hún gerir gjarnan, losnar hún þar með undan þeim örlögum að hverfa með honum. Hún eignast framtíð. The end. 

Dularfullur

Í Fyrirmyndarfirði eru fréttir sagðar með hvískri yfir kaffibollum því Fyrirmyndarfjörður brimar af leyndarmálum. Undan gluggatjöldunum gægjast forvitnar kellingar. 

Ljóðrænn 

Fyrirmyndarfjörður er umlukinn stórbrotinni náttúru og náttúruöflum. Þeir sem eru ekki ómálga af leiðindum eru talandi skáld. 

Þrunginn sögu 

Í míkrókosmos Fyrirmyndarfjarðar speglum við öfl, uppbyggingu og krísur kapítalískra afla og stéttabaráttu – kvótakerfið er undir, útgerðin er undir, atgervisflótti 20. aldarinnar er undir, sjálfsmyndarkrísur þjóðarinnar eru undir. 

Og praktískur

Fyrirmyndarfjörður er passlega stór og passlega fjölbreyttur. Við eina og sömu götuna geturðu fundið stórgrósserinn og bæjarrónann, erlenda verkamenn og útlenska draumóramenn, kjarnafjölskyldur og bóhem. Það er stutt á pósthúsið, stutt á bæjarskrifstofuna, stutt upp á fjall og út í sjó. „Smábærinn er viðráðanlegur söguheimur“, sagði Sindri Freysson einu sinni í viðtali (um Augun í bænum). „Og það er hægt að gera ákveðna stúdíu á honum sem hefur miklu víðari skírskotun út í stærra þjóðfélag.“

* * *

Þrátt fyrir allar þessar klisjur og endurtekningar er ágætt að halda því til haga að þau skáldverk sem gerast í Fyrirmyndarfirði (og nágrenni) eru að öðru leyti býsna fjölbreytt að efni og formi. Frá drengjasögum Böðvars frá Hnífsdal að togarasögum Eyvindar P. Eiríkssonar og Njarðar P. Njarðvík, frá krimmum Árna Þórarinssonar, Yrsu Sigurðardóttur og Stefáns Mána að kómískum smásögum Arnrúnar frá Felli, frá feminískum frásagnarbókmenntum Bennýjar Sifjar Ísleifsdóttur að allegóríum Guðna Elíssonar og Reynis Traustasonar, frá trans þroskasögu Margrétar Tryggvadóttur að sósíalrealisma Óskars Aðalsteins, líkt og frá kvenskörungamyndum Guðmundar G. Hagalín að póstmódernískri auto-fiksjón Huldars Breiðfjörð er hvað sem öðru líður langur vegur. Þá er því heldur alls ekki svo farið að „utanbæjarmenn“ skrifi á einn veg um svæðið og „heimamenn“ á annan – þótt kannski séu kunnuglegu smáatriðin fleiri hjá þeim sem þekkja betur til. 

* * *

Fyrirmyndarfjörður er rannsóknastofa fyrir drauma landsmanna, óuppfyllta og/eða uppleysta. Í honum eru særðar fram ljúfsárar fortíðir sem virðast til góðs og ills hafa verið einfaldari og kraftmeiri en samtíminn, einfaldari og kraftmeiri en nafnlaust fjölmennið, einfaldari og kraftmeiri en umferðarteppur á slabbsósa hraðbrautum á leiðinni frá einu neyslumusteri til þess næsta, en líka grimmari og þröngsýnni, forneskjulegri og veiklundaðri. Fyrirmyndarfirðingurinn gegnir hlutverki „hins“ – líka fyrir okkur sem höldum stundum að við búum þar, að við „séum hann“, en það er ekki þannig – enginn er hann. Fyrirmyndarfjörður undirstrikar bara það sem við erum ekki. Hann er það sem við vorum til þess að getum verið – hann er ljótur þegar við viljum segjast orðin falleg, og fallegur þegar við viljum segjast orðin ljót. Ef líf okkar eru óspennandi eru lífin í Fyrirmyndarfirði æsileg; ef líf okkar eru yfirþyrmandi eru lífin í Fyrirmyndarfirði huggandi. Bældu karlarnir og ófullnægðu konurnar eru dormandi eldfjöllin sem við vonum að við séum, kjaftforar slordísirnar og upprennandi athafnaskáldin eru kraumandi eldfjöllin sem okkur dreymir um að verða, kvótakóngarnir frekjuleg sprengigosin sem við viljum geta kveðið niður. Hvort sem það tekst eða ekki verður lífið í Fyrirmyndarfirði aldrei leiðinlegt – nema inn á milli og þá verður það háskalega drepleiðinlegt. Og hvað sem því líður verður alltaf slegist á næsta balli, við vitum þetta, það verður riðið á bak við hús, kannski til skiptis en sennilega bæði í einu. Og síðan gerir aftakaveður. Það verður ekki næs en það verður allavega eitthvað. 

Ég gerði þau mistök í vikunni að pikka fæting á Facebook. Sjálfsagt var það ekki alveg óþarft en ég nennti því samt ekki fyrir rest. Þetta formatt er eiginlega hannað til þess að maður endi einn á móti öllum – nema maður sé að segja eitthvað svo fullkomlega sjálfsagt að það er óþarfi að hafa orð á því (sem er mjög mikið gert auðvitað, enda vinsælt). En maður leiðréttir ekki internetið. Og eiginlega sannfærir maður heldur ekki fólk um neitt – fólk mætir í svona rifrildi með sína afstöðu og það er alveg sama hvað hún er út úr kú (einsog að það sé eðlileg niðurstaða að 90% listamannalauna endi á höfuðborgarsvæðinu þar sem 60% fólks á heima), það bara ver hana. Einu sinni las ég um rannsókn sem sýndi því meira sem rökrætt var við fólk sem trúði ekki á gagnsemi bólusetninga og því meira sem þeim voru sýndar niðurstöður rannsókna, því ólíklegri voru þau til að láta af skoðunum sínum. Þetta gildir um margt fleira.

Hér eru líka hagsmunir í húfi, og forréttindi. Höfuðborgin er mikil menningarborg vegna þess að að því er hlúð. Fólk óttast að verði hlúð að öðru missi það sjálft spón úr aski sínum – að stærð þess sé einungis til í samhengi við smæð annarra. Það er gömul saga og ný.

En ég er þreyttur á rifrildum. Nenni ekki að vera „fávitinn“ í samræðum annarra. Ég hef nefnt það áður, að mér fannst þetta einu sinni gaman. Kannski trúði ég því þá að það gerði meira gagn. En fyrst og fremst er óþolið meira. Ég var að reyna að orða þetta fyrir sjálfum mér og fannst þá einsog þetta snerist líka um óþol fyrir ósamræmi milli þess sem ég býst við af fólki og það sem ég fæ að heyra. Að ég hreinlega trúi því varla að fólk sé að segja hlutina sem það segir. Að það standi við eigin niðurstöður. Og gremjan snýst þá um að standa þarna og endurtaka: skilurðu ekki hvað þú ert að segja? Aftur og aftur. Einsog maður búist við því að fólk fatti það – og segi eitthvað á borð við: „Ó, nei, það er ekki það sem ég var að meina“ eða „ah, ég mislas upplýsingarnar, nú skil ég betur“. En fólk skilur alveg hvað það er að segja. Og meinar það.

Vandi minn er þá fólginn í því að læra að viðurkenna fyrir sjálfum mér að stundum sé fólk bara hálfvitar. Að það meini sennilega ekki vel. Sem er auðvitað ekki eitthvað sem er gott að segja í samræðum samt. Því væri ekki „vel tekið“.

Það versta við mig er sem sagt óbilandi og óverðskulduð trú mín á öðru fólki. Ég væri frábær ef ég væri ekki svona hógvær.

***

Er eitthvað annað að frétta? Ég sef illa. Eru það fréttir? Ég hef verið duglegur að halda dagbók sem aftur dregur úr bloggþrótti mínum. Er maður grafóman ef maður vinnur við að skrifa? Ég skrifa allan daginn frá morgni til kvölds, nema ég sé að lesa. Eða geispa. En það þýðir ekki að ég skrifi neitt af viti. Á morgun verða skorin laufabrauð. Í næstu viku verður Shining sýnd í Ísafjarðarbíói. Þegar ég er búinn að kaupa allar jólagjafirnar verða haldin jól.

Góðar stundir.

Ég byrjaði daginn á því að blása af Dyflinnarferðina. Ég mun samt klára endurlesturinn á Ulysses og koma hérna inn umfjöllun um síðustu kaflana. En árlega listamannalaunabréfið barst í dag og ég lækka víst í launum um 25% á næsta ári – og var ég fyrir að reka mig með tapi, standandi ofan í sístækkandi holu. Ég veit ekki alveg hvernig maður lifir af 400 þúsund kalli á mánuði – í verktakalaun – með tvö börn og húsnæðislán. Þetta gerir samt fólk. En þá fer það áreiðanlega ekki í óþarfa utanlandsferðir.

Það tók Joyce sjö ár að klára Ulysses. Mér fannst það einhvern tíma langur tími en hafandi lesið bókina – og sjálfur eytt fjórum í Illsku, þremur í Náttúrulögmálin og þremur í Hans Blæ – finnst mér það eiginlega bara frekar stutt. Hann hefur áreiðanlega ekki verið á Facebook. Ekki bloggað.

Þetta er leiðindadagur. Ég hef heyrt í fleirum sem hafa lækkað í launum. Haukur Már fékk n´úll mánuði – sem er sturlað. Alveg kengruglað.

En sem sagt. Joyce var sjö ár með Ulysses. Það tók Ódysseif 20 ár að komast heim. Ég kemst áreiðanlega til Dyflinnar einhvern tíma (við frestuðum vel að merkja líka síðasta vor).

***

Ég er að lesa Marx. Eða hlusta á Marx. Ekki Karl samt heldur W. David Marx. Davíð Marx! Einn af sænsku menningarritstjórunum mælti með bókinni Blank Space: A Cultural History of the 21st Century. Bókin er sögð vera hörð gagnrýni á fyrsta aldarfjórðung nýrrar aldar, þar sem popptimismi (sú hugmynd að það sem er vinsælt hljóti að vera gott), omnivorismi (öll genre eru góð genre) og sjálfhverfa eru sögð grafa undan eðlilegri framþróun í listum – nýtt tekur aldrei við af gömlu, listamenn endurnýja sig ekki að ráði (nema kannski lúkkið), hlutir detta ekki úr tísku o.s.frv. Listamenn eru pikkaðir upp út frá samfélagsmiðlavinsældum og samfélagsmiðlavinsældir gera út á hið kunnuglega og ófrumlega annars vegar, og ósjálfbær hortugheit hins vegar (hinir hortugu þurfa að ganga langt til að vekja athygli, verða vinsælir og svo fer einhver að skoða hvað þeir sögðu til að vekja athygli og upp úr því er þeim slaufað).

Að mörgu leyti er þetta áhugaverð bók. Það er gaman að rifja upp þessi ár – þetta eru sirkabát fullorðinsár mín hingað til. En hún einblínir rosalega mikið á kúltúr sem frægðarfyrirbæri og segir þar með afar takmarkaða „menningarsögu“ – þeir sem eru teknir til skoðunar eru eiginlega undantekningalítið tónlistarmenn og það sem er fjallað um meðfram ferli þeirra er tíska, stjórnmál og tækninýjungar. Ég á tvo tíma eftir af bókinni (af 12 minnir mig) og það hefur enn ekki verið nefndur einn einasti rithöfundur, enginn myndlistarmaður – m.a.s. lítið verið fjallað um Hollywood og þá bara til að nefna Marvel eða Avatar. Tónlistarmennirnir eru allir súpersúperstjörnur – Taylor Swift og Kanye. Og svo eyðir hún talsverðu púðri í fólk einsog Paris Hilton og Kardashian-fjölskylduna. Bókin gengur með öðrum orðum út á að gagnrýna samfélag sem er með þráhyggju fyrir frægð og athygli, þar sem popptimisminn trónir, en er nákvæmlega sama marki brennd sjálf – sýnir ekki minnsta áhuga á neinu nema því sem er sensasjónalt eða viral. Nú má vel vera að þessi hluti menningarinnar hafi verið meira áberandi síðustu 25 árin en 25 árin þar á undan – en það þýðir hvorki að þannig selebkúltúr hafi ekki verið til á árunum 1975-2000 né að það hafi ekki verið gerð eftirminnileg list á síðustu 25 árum, sem vert sé að minnast (og sem verður minnst þegar rykið er fallið).

***

Annars langar mig ekki að skrifa í dag.

Ég er varla búinn að skrifa jó þegar autocomplete bætir við labókaflóðið.

Ég er ekkert búinn að lesa nema frábærar bækur. Staðreyndirnar hans Hauks Más, til dæmis, Fyrir vísindin eftir Önnu Rós – sem ég vona að sé lesin í Kurt Schwitters – Hvalbak eftir Maó Alheimsdóttur, Mara kemur í heimsókn eftir Natösju S, Gakk eftir Guðrúnu Brjánsdóttur og Tími til neins eftir Elínu Eddu. Ég er með einhver tilskrif um ljóðalandslagið í bígerð (fyrir sænskt tímarit) og hef ekki fleiri orð um þessar bækur í bili – mæli bara með þeim! – og kærleikar okkar Hauks Más gera mig ómarktækan, þótt ég standi við að bókin finnist mér frábær, segi kannski það eitt annað að hún er alls ekki um vitvélar eða hvað þær eru vitlausar (eða líklegar til að gera okkur vitlaus) heldur um það hvernig við bregðumst við staðreyndum sem við kunnum ekki að meðtaka – þegar það birtist alltíeinu einhver sem „kann ekki að lesa herbergið“ heldur dælir bara úr sér upplýsingum um eitthvað sem sannanlega gerðist og dregur af þeim rétt svo augljósustu ályktanir. Hún fjallar um vandræðasvipinn á okkur. Og mætti kannski lesa hana saman við kvikmyndina Festen.

***

Bjarni mundi ekki nákvæmlega hvað það var sem hafði fyrst leitt hann inn í veröld síðari heimsstyrjaldar þar sem hann dvaldi mestöll unglingsárin en mundi augnablikið þegar hann áttaði sig á því að stríðið var ekki bara atburðurinn sjálfur heldur líka sagan af honum.

Í fyrrakvöld las ég Bláa Pardusinn: Hljóðbók eftir Sigrúnu Pálsdóttur. Þetta er bók um þrjá hljóðbókahlustendur sem eru allir að hlusta á samnefnda bók á einhverri streymisveitu. Hljóðbókin er „söguleg skáldsaga“ um íslenska konu sem hefur lifað ævintýralegu lífi – meðal annars kennt dóttur Mussolinis ensku! – sem einhvern veginn í huga mínum rímaði við raupsögur íslenskra sjómanna, en það er bókmenntagrein sem hefur lítið farið fyrir síðustu 30 árin eða svo. Það er svolítill rómantískur sjoppustíll á hljóðbókinni sjálfri, hún er vel skrifuð en á sama tíma sensasjónalísk – og einhvern veginn skrifuð einsog á táberginu, einsog það sé eitthvað rosalegt að fara að gerast (sem það og er).

Unnur Andersen Jones hlustar á bókina af því hún óttast að hún fjalli um það sem hún hugsanlega fjallar um – ég get varla sagt meira án þess að skemma endann – en hún hlustar líka til þess einfaldlega að sofna (og gerir það á 45 sekúndum).

Bjarni Borg er skipreka sagnfræðingur og erfingi að súkkulaðiverksmiðju sem hlustar á söguna af ástríðu fyrir því að finna á henni sagnfræðilegu veikleikana – enda hafði skipbrot hans í námi sannfært hann um að „það væru hinar hráu skjalföstu staðreyndir, og tengsl þeirra við ótal smáatriði fortíðar, sem gerðu söguna í skýrri framsetningu að lyklinum að þeirri lausn sem samtíminn þurfti á að halda. Nú þegar þessi skelfilega saga gerði sig líklega til að endurtaka sig.“

Elín Helena Lacroix les hins vegar bókina – eða hlustar – af ástríðu fyrir einhverjum innri sannleika skáldskaparins og finnst jafnt smávægileg söguleg atriði bókarinnar sem og stórvægilegur búningur hennar litlu skipta – seinni heimsstyrjöldin og allt hitt er bara rammi til þess að segja eitthvað um mennskuna og þar hlýtur „sagnfræðin“ að lúta í lægra haldi fyrir „sögunni“.

Þessir þrír lesendur eru auðvitað á „collision course“ einsog það heitir – þeir hljóta að lenda í árekstri, allir að keyra í sitthvora áttina á sömu akreininni (?). Þetta er stutt bók og snörp og einhvern veginn rúmar hún samt alls konar útúrdúra – en fjallar í kjarnann um muninn á því að segja satt og því að segja satt eða segja satt. Hún er með alvarlegt heimspekilegt hjarta en líka sprenghlægileg í gegn.

***

p.s.

(Og svo ég haldi áfram að vera ósammála túlkunum annarra – án þess að vísa til þeirra – þá er Blái Pardusinn alls ekki melódrama um persónur – og við verðum að fara að hvíla þessar endalausu klisjur um að tengja eða tengja-ekki við persónur – þær eiga alls ekki við um jafn margar bækur og þeim er beitt á, það eru ekki allar bækur um persónur, og stundum – þegar persónurnar eru ógeðfelldar, til dæmis – þá snýst þetta meira um lesandann en bókina, sumir hafa enga samúð með syndurum. Það eru persónur í Bláa pardusnum, alls ekki ógeðfelldar, og við dveljum ekki lengi hjá þeim – fáum af þeim snappsjott – en heildin, rímið/speglunin, í mis-passífri hlustun þeirra þriggja og aktífum ævintýrum Guðrúnar, er það sem krefst lesturs. Yfir og út.)

Þegar ég var í menntaskóla. Svona ættu allar bloggfærslur miðaldra manna að hefjast. Þegar ég var ungur maður. Fullur af æskuþrótti. Kynorku! Þegar ég var framsækinn og stæltur. Þegar ég var á þeim aldri að ég hefði getað leyst upp veröldina með því einu að einbeita mér svolítið. Þá fór ég ásamt bekknum mínum í svokallaða „menningarreisu“ til Reykjavíkur. Tilgangur þessa ferðalags var að líta við á því sem hét áreiðanlega „háskóladagar“ eða eitthvað álíka – að kynna sér starf þeirrar menntastofnunar – og að sjúga í sig borgarmenninguna. Eftirminnilegasta augnablik þessarar helgar er þegar við stóðum saman fjórir-fimm góðir vinir fyrir utan veitingastað sem hét einhverju ítölsku nafni í einni af hliðargötum Laugavegs, biðum eftir leigubíl í slabbi og regni að lokinni veglegri máltíð. Þetta var lokakvöldið. Kannski höfðum við verið afgreiddir um bjór á barnum. Svona höfðum við áreiðanlega fram til þessa aðallega staðið í útlöndum – á Benidorm í þriðjubekkjarferðalagi eða í Kaupmannahöfn á einhverri Hróarskeldureisu – en aldrei í höfuðborginni. Og einn vina minna dæsti þunglega, en á sama tíma saddur og glaður, og sagði: Reykjavík. Heimsborg smáborgaranna. Og við hinir kinkuðum kolli. Mér fannst þetta gáfulega mælt – sennilega aðallega af því ég var Ísfirðingur og það er rígur, en líka af því þetta var einhvern veginn bæði í senn einsog að vera í útlöndum og alls ekki. Þetta var ekki alveg nógu framandi en samt ekki heima.

Það sem ég man ekki alveg nógu vel eftir er Hamlet Baltasars Kormáks sem við sáum í Þjóðleikhúsinu. En hann rifjast nú samt aðeins upp fyrir mér núna í umræðunni um Hamlet Kolfinnu Nikulásdóttur (af hverju finnst mér þessi nöfn svona skyld – Kolfinna Nikulás og Baltasar Kormákur – það er einhverjir ljóðstafir í þessu)? Af því að í minningunni eru umræðurnar um þær svo svipaðar. Að það þurfi að færa hverri kynslóð sinn Hamlet. Að það þurfi að ögra hefðinni (eða ekki). Þurfi pönk og læti (eða ekki). Samtíma. Það viti engin hver hin „Shakespearska“ hefð sé, viti enginn hvernig hann setti upp þessi verk – og að hefðin eigi sér líf sjálfstætt frá William sjálfum og hans uppsetningum og það skipti engu máli fyrir hefðina hvernig hann gerði það. Und so weiter.

Það sem slær mig núna, miðaldra mann án lífsþróttar og kynorku, er að svona uppfærslur skuli alltaf gerðar á sömu forsendum og með svipaðar hugmyndir um æskuna eða almenning að vopni. Einsog æskan sé fasti. Eitthvað fyrirbæri sem gegni pönkhlutverki – og þá felast í því hlutverki væntingar um að vaxa úr grasi, hætta að vera pönkari (mér er sagt það sé ekkert hallærislegra en fimmtugur pönkari – enda eru allir pönkararnir hættir að vera pönkarar, eða réttara sagt búnir að rebranda pönkið sem eitthvað sem hentar betur fimmtugum – eða réttara sagt sextugum – körlum og konum).

Spurningin sem ég spyr mig er einfaldlega hvort þetta sé í samræmi við veruleikann eða hvort þetta sé leikur með einhverjar persónugerðir sem eru ekki til lengur. Við lifum ekki á tímum agressífrar ögrunar – ekki listavinstramegin við miðju, í dag er það fyrst og fremst afturhaldshægrið sem ögrar vísvitandi, rekur upp vísifingur og segir fólki að fokka sér. Og kannski einhverjir inselar, þá sjaldan þeir manna sig upp. Fyrir þessu eru ýmsar ástæður – ekki síst bara sú að viðstöðulaust áreitið sem fylgir tækjabúnaðinum okkar, galdrastöfunum, gerir þögnina að stærstu mögulegu byltingunni. Rónna.

Ég upplifi æskuna og nútímann sem mjúk – ekki transgressíf heldur tillitssöm og stundum taugaveikluð og stundum low-key reið og stundum lost. Það er þessi lostleiki sem gerir Hamlet tímalausan – það er hann sem við eigum alltaf sameiginlegan og hann sem bergmálar í öllu frá Ulysses til 101 Reykjavík. Og þennan lostleika – þessi týndheit – þarf áreiðanlega að finna og orða upp á nýtt fyrir hverja kynslóð. En kannski er hættan alltaf sú að maður detti inní einhverja Shakespearska hefð – skrúfi bara Prodigy í botn, vísi í klám og pólitík og láti alla fá nútímavopn, af því það sé þannig sem æskuþróttur og týndleikinn birtist (öllum kynslóðum).

Ég ætlaði að fara suður og sjá Hamlet Kolfinnu. Það var á haustplaninu. En svo er ég bæði úrvinda eftir ferðalög haustsins og í svo djúpri skuld við bankann og skattinn og lífeyrissjóðina að mér finnst ósennilegt að ég splæsi á mig svo mikið sem notaðri bók fyrren einhvern tíma í vor. Það er líka eiginlega alveg sama hvað hún hefur gert við hann, mig hefði samt langað að sjá það, og hefði alltaf notið þess – og ég hef fulla trú á að mjög margt af því sé líka mjög gott, ég hef lesið bæði sóknardóma og varnardóma og fundist það skemmtilegur fagurfræðilegur debatt, og það hefði verið gaman að fá að máta sínar Hamlethugmyndir við niðurstöðuna á sviðinu. Og sennilega er ég bara að skrifa þetta til þess að syrgja glatað tækifæri.

Einhvern tíma í fortíðinni var verið að tala um „performative masculinity“ í Lestinni. Sem var í þessu tilviki ekki að flexa vöðvana eða spila rafmagnsgítarsóló eða setja brilljantín í hárið eða manspreada eða mansplaina eða neitt af því heldur að lesa bækur á opinberum stað í þeim tilgangi að komast yfir konur. Ekki hvaða bækur sem er, held ég, heldur fyrst og fremst eitthvað sem konur gætu talið karla ólíklega til að lesa – Jane Austen, Simone de Beauvoir, eitthvað þannig. Lestur sem páfuglastarfsemi. Mökunardans. Ég ætla ekki að þykjast muna hvað var sagt og hvað var ekki sagt – kannski er ég bara að endurtaka það sem var sagt, þetta var fyrir áreiðanlega mánuði síðan – en mig minnir að það hafi verið gerð frekar skörp skil milli þess sem er annars vegar einlægt og hins vegar þess sem er performatíft. Óþarflega skörp.

Skömmu eftir að ég heyrði þennan útvarpsþátt var ég staddur á kaffihúsi í Zurich. Í fanginu var ég með þverhandarþykkt smásagnarsafn Flannery O’Connor en á borðinu voru Illness as Metaphor eftir Susan Sontag og White Album eftir Joan Didion. Það sem konurnar á kaffihúsinu, sem dáðust að mér, vissu ekki er að ég var að lesa formálann að smásagnasafninu. Sem var eftir karl.

En sem sagt. Einlægni og performans. Auðvitað getur einlægni verið bæði fölsk og performatív, og sönn og performatív. Þegar ég var um tvítugt las ég The Beauty Myth eftir Naomi Wolf (sem er í dag þekkt fyrir að vera hægritröll en var þá helsti hot shot femínistinn). Ég hafði á henni einlægan áhuga, ekki bara til þess að skilja eitthvað um „stöðu kvenna“ heldur líka til þess að skilja eitthvað um eigin hégóma (allt fólk sem gengur með hatt er í eðli sínu páfuglar) – hvað það þýðir þegar maður reynir að vera fallegur, hvað maður er að gera, hverjum maður er að hlýða og hvern maður er að reyna að heilla (maður hlýðir mest heiminum til þess að ganga í augun á sjálfum sér, en það er líka flóknara og fer í hringi, einsog öll sjálfsmyndarlógík). Ég man ekki til þess að hafa lesið Beauty Myth þar sem til mín sást, en í svona tvö ár á eftir nefndi ég hana áreiðanlega við allar sætar stelpur sem ég hitti. Til þess að vinna inn stig. En það breytir engu um hitt, að mér fannst líka bókin áhugaverð, að ég las hana fyrir sjálfan mig – og hún þjónaði líka þeim tilgangi að sía út vitleysingana.

Hið performatíva gerir það nefnilega – það er í senn fagurfræðileg og heimspekileg yfirlýsing til heimsins og ákall á fólkið sem maður deilir lífssýn með. Sá sem sest á kaffihús með Emmu í þeirri von að laða að sér konu, hlýtur að vilja finna konu sem fílar Jane Austen – að finna einhvers konar sálufélaga – ef hann vildi bara stunda kynlíf með einhverjum eru til umtalsvert markvissari leiðir að því markmiði. Sem svo aftur breytir ekki hinu að ungt fólk er yfirleitt enn að finna sig og sá sem heldur eina vikuna að hann fíli Emmu og vilji elska konur með Austenblæti getur verið farinn að lesa Ayn Rand og dagdreyma um Dagny Taggart hálfu ári síðar. Eða hálfum mánuði þess vegna. Einlægni er líka mótsagnarkennd ef hún fær smá tíma.

Þessa dagana er ég auðvitað að lesa Ulysses mjög performatíft. Hún er bók af því tagi sem maður á erfitt með að þegja um – hún leggur mann undir sig. En ég hef alla tíð lesið svona – haft þörf fyrir að nefna það við fólk hvað ég er að lesa. Segja hvað mér fannst. Finnst. Stundum er það bara til að grobba. Svona einsog maður kemur því að í samræðum hvað maður tekur í bekk. Var ég annars búinn að segja ykkur að ég hljóp maraþon í síðasta mánuði?

Hvað um það. Ég er í liði með fólki sem les á kaffihúsum. Og í lestum. Og á bekkjum. Sá sem hefur ekki gengið á ljósastaur niðursokkinn í bók – og vakið með því athygli umheimsins, ef ekki aðdáun – hefur ekki lifað. Og ég er líka í liði með þeim sem eru að leita sér að sálufélaga. Bólfélaga. Einhverjum til að tala við.

***

Annars er ég í lest. Sem var að renna inn í Höör. Á leiðinni til Karlskrona. Sænski bókatúrinn er búinn og nú bíður mín Pólland. Ég á káetu í skipi til Gdynia í kvöld og verð kominn þangað í fyrramálið. Mér finnst það klassi – í síðustu viku gengum við forleggjarinn minn fram á unga, dálítið drukkna konu í Stokkhólmi sem var að leita sér að eldi til að kveikja í sígarettu, og hún hafði á orði að við litum út einsog „20. aldar rithöfundar“ (s. nittonhundratalsförfattare). Að fara með skipi til næsta lands til þess að fylgja eftir annarri bók er einmitt eitthvað sem 20. aldar rithöfundur gæti tekið upp á að gera.

Ég er búinn að skrifa svo mikið í dagbókina mína síðustu tvær vikur að ég veit ekki hvort ég get litið á sjálfan mig sem bloggara lengur. Það hefur verið talsverður fortíðarfílingur í lífinu þessa daga í Bláskógabyggð – Rás 1 í gangi allan sólarhringinn, takkasími, aldrei neitt opið í tölvunni nema ritvinnsluforritið. Ég skrifaði meira að segja svolítið af bréfum, fór með þau niður á Selfoss og póstlagði. Fyrstu póstferðina fór ég sama dag og kvennaverkfallið var haldið og það kom í ljós að það vinna sennilega bara konur hjá póstinum á Selfossi – nema karlarnir hafi bara ekki treyst sér til að halda opnu, því það var allavega lokað. En ég gat farið í Pennann handan götunnar og látið tvær ungar konur afgreiða mig um frímerki og umslag, póstlagt bréfin í póstkassa, og látið svo fimm (fimm!) ungar konur afgreiða mig um hræðilegan mat á KFC áður en ég hélt aftur í karlavinnuna mína í bústaðnum. Prósaverksmiðjuna.

Ég ætti kannski að stoppa hér og útskýra titilinn á bloggfærslunni áður en lengra er haldið. Fyrst kvennaverkfallið barst í tal. Það er sem sagt ekki „litla tussudeilan“. Ég tengdist netinu aftur í gær eftir tveggja vikna hlé og fór að kíkja á fréttamiðlana og það fyrsta sem ég rak mig á var sænskur bókmenntadebatt – Svíar eru mjög duglegir við að varpa menningarbombum og starta fæting, sérstaklega miðað við Íslendinga sem eru alltaf að þrátta bara um sömu hlutina (aðallega listamannalaun – við erum með, einhver nettröll eru á móti). Mikið af þessum bombum hafa fallið í útgefnum dagbókum skálda sem hafa verið della frá því Lars Norén byrjaði á þessu fyrir nærri tveimur áratugum – í fimm bókum og sex þúsund blaðsíðum.

Ein af þeim sem hafa gengið í þessi dagbókarbjörg er sænski súrrealistinn Aase Berg – frábært ljóðskáld, algerlega einstök, róttækur femínisti, fædd 1967 – sem gaf út sitt fyrsta bindi fyrir nokkrum árum. Aase Berg skrifar talsvert fyrir Dagens Nyheter, stærsta dagblað Svía, bæði pistla og gagnrýni, og þegar þannig stendur á – að mikilvægt skáld er líka starfsmaður blaðsins (þótt viðkomandi sé ekki inni á ritstjórn) – er hefð fyrir því í sænskum miðlum að ráðinn sé utanaðkomandi gagnrýnandi til þess að rýna í verk þeirra. Þegar dagbókin kom út var fengin yngri kona, Selma Brodrej, fædd 1996, til þess að rýna í bókina. Ég veit ekki margt um hana annað en að hún hefur gefið út feminískt debattrit, Testosteron, sem fjallar aðallega um karlmenn.

Allavegana, Selma var ekkert ægilega ánægð með dagbókarbókina hennar Aase – þótti hún mest bara ómerkileg, fljúga lágt. Það er auðvitað einkenni á venjulegum dagbókarskrifum – stundum eru þær bara um hvað maður át í morgunmat – en þessar útgefnu bækur hafa þótt þurfa einhverja meiri réttlætingu. Fólk talar um prósann hjá Norén, sem hafi verið alveg einstakur, skerandi. Og Selma Brodrej fann ekki neitt þvílíkt hjá Aase Berg. So what, shit happens. En svona dagbækur eru aldrei bara ein og ein – þetta er alltaf spurning um fjölda binda – og nú var Aase Berg að gefa út annað bindi. Og þar er heilmikið talað um Selmu Brodrej og hún aldrei kölluð annað en „lill-fittan“ – eða litla tussan. Og þess vegna logar bókmenntasvíþjóð. Eða logaði – svona gengur hratt yfir. Í gær eða fyrradag skrifaði menningarritstjóri Expressen (eða var það Aftonbladet) að svo til allar sænskar barnabækur sem hafa komið út síðustu 40 árin séu drasl (hér er ég að endursegja grein sem ég hef ekki lesið – en bara séð viðbrögðin við á Facebook). Og það best ég get séð eru allir hættir að tala um fittur og farnir að verja barnabókahöfunda.

Ég át annars egg og ostaslaufu í morgunmat. Það er ekki dæmigert. Ég er að reyna að klára matinn sem ég tók með mér í bústaðinn – sem mun ekki takast. Ég átti von á manni að sunnan með flugi í dag sem ætlaði að keyra bílinn vestur fyrir mig – ég er að fara til Svíþjóðar og Póllands og Nadja er bíllaus – en veðrið bíður sennilega ekki upp á flug. Ég þarf því að huga að því hvað ég geri við bílinn.

Það birtust afar jákvæðir dómar um Naturlagarna í Expressen og Kult Magasin. Engin ástæða til að uppnefna þá gagnrýnendur. Þegar ég var yngri átti ég einhverja gagnrýnendur sem ég sá sem hálfgerða óvini – og gat hreinlega glaðst ef þeim mislíkaði það sem ég skrifaði. En það er langt síðan. Kannski er ég bara ekki nógu edgy lengur. Eða bara ´oþægilega vinsæll. Kannski ætti ég að gefa út dagbækurnar mínar.

Ég komst út á enda í bók. Stuttri skáldsögu. Því fylgja blendnar tilfinningar. Það er hrikalega margt enn óunnið. Þetta er sem sagt ekki góð bók sem stendur, þótt það „standi til bóta“. Og ég er ekki vanur því að vinna svona, að eiga svona mikið óunnið þegar ég kem út á enda. Svona er sjálfsagt tilfinningin að eiga fokhelt hús. Ég hef gjarnan klárað veggina bara alveg áður en ég sný mér að næsta vegg. Er búinn að hengja upp myndir á vesturveggnum áður en ég byrja á suðurveggnum. Flyt inn í hvert horn fyrir sig. Þetta er alveg nýtt. En það er samt gott að vera kominn hingað. Þetta var mjög pródúktíf dvöl.

Mér hefur mikið verið hugsað til nútímans og þeirra ofurkrafta sem hann veitir manni. Gervigreindin er auðvitað augljóst dæmið, en líka bara að geta gúglað, geta komist inn á timarit.is og flett upp í orðabókum á netinu, að hafa ótal sérfræðinga á fb-vinalistanum, bara við fingurgómana. Að geta lesið fréttir í rauntíma af því sem er að gerast bókstaflega út um allan heim. Og þetta nær lengra – það eru ofurkraftar í útvarpstækjum líka, í bílum (og vetrardekkjum) og lestum og flugvélum og skipum. Það eru ofurkraftar í bókasöfnum og hver einasta prentaða bók er saga sem maður þarf ekki að hafa lært utanbókar. Nútíminn gengur út á meiri og meiri ofurkrafta. Við dáumst stundum að því hvernig fólk gat bara lært Hómerskviður og farið með þær – og hugsum hvað minni mannsins hafi hrakað síðan þá. En gleymum því auðvitað að menn kunnu kannski ekki mjög margar bækur. Sami maðurinn kunni ekki heilt bókasafn – sennilega hefur þótt ágætt lífsverk að kunna fjórar-fimm bækur.

Það eru líka ofurkraftar að muna eina langa bók. Að muna eina Ódysseifskviðu. Eða þekkja einhvern sem man hana. Ég las um daginn The Odyssey eftir fjölfræðinginn Stephen Fry (sem ég þekki ekki) og stóð mig að því hvað eftir annað að dást að því hvað hann væri fróður. Ég veit ekki hvers vegna ég trúi því að hann muni svona margt af þessu, kannski af því honum tekst að draga svo margt saman. Hann túlkar kannski ekkert voðalega margt og er takmarkaður að mörgu öðru leyti. Það sem hann hugsar um merkingu Ódysseifskviðu er aldrei byltingarkennt. En hann dregur hana og ýmsan fróðleik henni tengdan mjög vel saman. Og þá er voða gott, fyrir okkur sem þekkjum ekki Stephen Fry, að geta fengið þetta í ódýrri og afar læsilegri flugvallarkilju.

En það sem sagt hvarflaði líka að mér hérna í pródúktífu fortíðinni að það að vera án alls þess erils sem fylgir gervigreindum, símalandi álitsgjöfum, pípandi snjallsímum og viðstöðulausum fréttaflutningi er líka ofurkraftur. Það er ofurkraftur að vera aldrei fastur í umferðinni. En af einhverjum orsökum eru þessir ofurkraftar ekki jafn lokkandi og hinir. Nú er ég ekki bara að tala um mig – þótt ég sé oft illa haldinn af ofurkrafta-FOMO – því ég er líka sannfærður um að það skipti ekki nokkru máli hvort gervigreindin reynist svo orkufrek að hún beinlínis svelti mannkyn og geri út af við líf á jörðinni, hún fær það sem hún krefst.

Ég veit ekki hvort mér finnst nóbelsverðlaunahafar sérstaklega skemmtilegir. Það er allavega eitthvað upp og ofan hvað ég næ sambandi við verk þeirra – Coetzee og Saramago eru kannski þeir sem ég hef helst aðdáun á. Og Dylan en það voru samt fáránleg verðlaun, einhvern veginn. Ég er enginn sérstakur HKL maður en átti svo sem tímabil þar sem ég hélt upp á Heimsljós og Gerplu. East of Eden var einu sinni uppáhalds bókin mín.

Nú renni ég yfir listann og sé að þetta eru nú ekki beinlínis höfundar sem mér hafa þótt leiðinlegir heldur. Orhan Pamuk fíla ég. Af þeim sem hafa fengið þetta í minni lífstíð eru ekki nema 4-5 sem ég hef ekkert lesið. Og kannski bara einn – Modiano – sem ég náði alls engu sambandi við.

Af þeim sem taldir eru líklegir held ég mest upp á Don DeLillo en það er samt eitthvað í mér sem vill hvorki að risastór höfundur né ameríkani fái þetta. Um Pynchon gildir sama – þar er ég reyndar mest Crying of Lot 49 maður, hitt hef ég hreinlega ekki haft tíma eða heilasellur til að skilja enn (ég hef samt plægt mig í gegnum Gravity’s Rainbow).

Af ´Íslendingum væri það helst Sjón – að öðrum ólöstuðum, þetta er ekki bara spurning um gæði heldur líka bókmenntategund, nóbelsverðlaun eru ekki fyrir hvernig bækur sem er, Sjón skrifar þessa bókmenntategund og hann er að mínu mati „nógu góður“. Reyndar er Anne Carson líka Íslendingur. Ef annað hvort þeirra fengi þetta þá væru Íslendingar búnir að rústa höfðatölumetinu næstu 200 árin a.m.k.

Af höfundum sem aldrei eru nefndir myndi ég nefna Will Self. Ali Smith – er hún ekki stundum nefnd? Mér þætti það líka skemmtilegt. En svo segir það eitthvað um sýn manns á bókmenntirnar að það sem manni dettur í hug er helst enskumælandi höfundar. Arnon Grunberg er hollenskur höfundur sem ég fékk dellu fyrir en eiginlega er það mest ein bók – The Jewish Messiah – sem ég náði svona góðu sambandi við.

Kraznahorkai hef ég ekki lesið nógu mikið – bara eina stutta bók – en ég hef trú á honum. Ko Un er aftur á lista sé ég – eftir nokkur ár af kansli – og ég held mikið upp á ljóðin hans. En það er kannski ekki gott fyrir kvennabaráttuna að hann vinni. Cesar Aira er frábær – mjög sérstakur, auðlesnar bækur sem eru allar um 100 síður og leysast allar upp í vitleysu. Mér finnst Murakami fínn – þótt hann sé, einsog einn vinur minn sagði um Ishiguro, „middle of the road höfundur“. Og einsog með Dylan þá er hann bara svo stór að það er kjánalegt að vera að hengja á hann orður. Sama gildir um Isabel Allende. Yoko Tawada er á listanum og Colm Toibin og Carl Frode Tiller – allt fínir höfundar. Og fleiri! Það er víst nóg til af góðum höfundum. Vonandi fær einhver þeirra verðlaunin á morgun.