Heimska er gefin út af Marpress í Póllandi og þýdd af Jacek Godek.
Það varð kaldara í gær. Sjötti ágúst er fullsnemmt fyrir haustið til þess að ganga í garð – en það er farið að minna á sig. Ég veit ekki hvort ég er undir það búinn. Ég er hættur að vera í sumarfríi – hættur að frílysta mig og hættur að sinna húsinu – og farinn að hanga á skrifstofunni, einsog virðulegum rithöfundi sæmir. En mig langar í fleiri sumardaga. Langar að grilla á pallinum. Það gæti reyndar sloppið í dag. Svo er Act Alone að byrja. Ég kemst sennilega lítið á morgun og hinn og ætla því að reyna að ná öllu í kvöld.
Maður er líka farinn að íhuga haustið. Plönin. Ég verð svolítið á ferð og flugi frá miðjum september og fram undir lok nóvember. Heimska kemur út í Póllandi 21. ágúst og Náttúrulögmálin í Svíþjóð 1. september. Það eru fjögur ár frá því það kom síðast út bók eftir mig á öðru tungumáli en íslensku – þegar Hans Blær kom á frönsku og spænsku og Brúin á sænsku – og því gleður þetta mig mjög. Það var líka von á Óratorrek á finnsku í ár en forlagið þar virðist hafa lent í einhverjum ógöngum. Sem er auðvitað verra, en þetta er þannig bransi. Bókin er þýdd – það gerði Tapio Koivukari – og kannski finnur hún sér heimili einhvers staðar fyrir rest.
Ég finn það samt að heilinn á mér er ekki alveg kominn í stellingar. Sköpunargleðin er í felum. Ég er með tvö verkefni á borðinu, annað liggur beinna við en hitt – það er að segja það kallar meira á útfærslur en nýjar hugmyndir og ég potaði aðeins í það í gær. Hitt bíður þess að allar vélar verði komnar á fullt.
Násikukaflinn breiðir úr sér á púslinu. Gerty situr á steininum, Bloom horfir upp pilsið hennar. Cissy og Edy standa ásamt tvíburunum og ungbarninu og horfa á flugeldana. Niðri í vinstra horninu er kirkja St. Mary’s Star of the Sea.
Söguþráðurinn í Násikukafla Joyce er áreiðanlega einn sá einfaldasti af kaflaþráðum Joyce. Hann skiptist í tvo hluta – sem Joyce kallaði „bólgu“ og „hjöðnun“ (e. tumescence og detumescence). Í þeim fyrri er sjónarhornið hjá Gerty MacDowell, ungri konu sem er komin á Sandymount Strand – þar sem Stephen velti vöngum um „the inulectable modility of the visible“ í Próteusi – ásamt tveimur vinkonum sínum, Cissy og Edy, sem eru með tvo róstursama drengi í pössun (tvíbura, yngri bræður Cissyar) og ungabarn í kerru.
Gerty situr afsíðis og nýtur sólarlagsins meðan hinar sinna börnunum. Þá tekur hún eftir því að nálægur karlmaður er farinn að sýna henni athygli – stara – og æsist hún mjög af áhuga hans. Hún veltir fyrir sér hver hann gæti verið á sama tíma og hún rifjar upp ástarsorgina sem hún er í – hún er ástfangin af „drengnum á reiðhjólinu“, Reggy Wylie, en þau geta ekki átt hvort annað því hann er mótmælandi en hún kaþólikki. Maðurinn sem starir á Gerty er augljóslega byrjaður að rúnka sér undir fötunum og Gerty hagræðir sér svo hann sjái betur upp pilsið hennar.
Á einhverjum tímapunkti missa tvíburarnir – sem hafa rifist af ofsa og frekju – frá sér bolta sem maðurinn reynir að sparka til baka en drífur ekki upp brekkuna, og á öðrum tímapunkti fer Cissy til hans til þess að forvitnast hvort hann viti hvað klukkan sé, en klukkan hans reynist hafa stoppað. Hann giskar að hún sé eitthvað yfir átta. Niðri í bæ hefst flugeldasýning og stúlkurnar með börnin vilja gjarnan færa sig upp ströndina til þess að sjá betur en Gerty segist sjá ágætlega þar sem hún situr – og vill ekki færa sig úr sjónmáli mannsins, hún er sjálf til sýnis, notar tækifærið til þess að bera fótleggina almennilega, með þessum afleiðingum:
And she saw a long Roman candle going up over the trees, up, up, and, in the tense hush, they were all breathless with excitement as it went higher and higher and she had to lean back more and more to look up after it, high, high, almost out of sight, and her face was suffused with a divine, an entrancing blush from straining back and he could see her other things too, nainsook knickers, the fabric that caresses the skin, better than those other pettiwidth, the green, four and eleven, on account of being white and she let him and she saw that he saw and then it went so high it went out of sight a moment and she was trembling in every limb from being bent so far back that he had a full view high up above her knee where no-one ever not even on the swing or wading and she wasn’t ashamed and he wasn’t either to look in that immodest way like that because he couldn’t resist the sight of the wondrous revealment half offered like those skirtdancers behaving so immodest before gentlemen looking and he kept on looking, looking. She would fain have cried to him chokingly, held out her snowy slender arms to him to come, to feel his lips laid on her white brow, the cry of a young girl’s love, a little strangled cry, wrung from her, that cry that has rung through the ages. And then a rocket sprang and bang shot blind blank and O! then the Roman candle burst and it was like a sigh of O! and everyone cried O! O! in raptures and it gushed out of it a stream of rain gold hair threads and they shed and ah! they were all greeny dewy stars falling with golden, O so lovely, O, soft, sweet, soft!
Then all melted away dewily in the grey air: all was silent. Ah! She glanced at him as she bent forward quickly, a pathetic little glance of piteous protest, of shy reproach under which he coloured like a girl. He was leaning back against the rock behind. Leopold Bloom (for it is he) stands silent, with bowed head before those young guileless eyes. What a brute he had been!
Hefst þá seinnihluti kaflans, þar sem fókusinn er aftur hjá Bloom – og í fyrsta skipti af einhverju viti frá því í Lestrýgónum (þegar Bloom leitar sér að einhverju að éta – gorgonzola samloku með búrgúndarvíni – Bloom er mikið í frumlöngununum). Í Kýklópakaflanum er það auðvitað nafnleysinginn sem hefur orðið og við lok hans er Bloom á flótta undan Borgaranum – æstum rasista. Síðan þá hafa þeir Martin Cunningham farið og hitt ekkju Dignams til þess að ræða líftrygginguna og afkomu fjölskyldunnar, en Bloom er nú aftur einn. Hann fer úr lífsháska í dauðasorg og er mættur hingað í lostann.
Þessi Bloomshluti er líka ólíkur öðrum Bloomshlutum í því að það gerist eiginlega ekki neitt – venjulega er Bloom á þeytingi, að sinna einhverju erindi, selja auglýsingu, útbúa morgunverð, kaupa sápu, en hér situr hann bara á ströndinni og lætur hugann reika. Það er að segja, að afloknu hinu kynferðislega erindi.
Og um hvað hugsar hann? Hann hugsar auðvitað um Gerty – íhugar dreyminn hvort hún geti verið konan á bakvið pennavinkonunafnið „Mörthu Clifford“. Hann hagræðir fötunum eitthvað til þess að afgreiða subbuskapinn innanklæða. En það fyrsta sem gerist er reyndar að hann horfir á Gerty ganga í burtu og sér að hún er hölt – sem honum finnst ægilegt en þakkar fyrir að hafa ekki vitað það „á meðan“. Hann hugsar um hvernig hann líti sjálfur út – þakkar fyrir að hafa snúið framhliðinni að Gerty (annað hvort af því hann sé ljótur í prófíl eða af því þá hefði hún hugsanlega séð á nefinu að hann væri af gyðingaættum). Hugsar um tíðir kvenna og falska vinsemd þeirra hverja við aðra. Hann hugsar um skordýr og minnist þess að hafa verið illa stunginn af býflugu. Hann hugsar um dóttur sína og manninn sem hún er að gera sér dælt við. Um Minu Purefoy sem er á fæðingardeildinni og ákveður að líta þar við. Hvort hann eigi að skrifa sögu í Tit Bits (einsog hann íhugaði í Kalypsó). Hann hugsar um söngferðalag Mollýar með Boylan. Hann finnur blaðsnifsi en getur ekki ráðið í skriftina. Og hann byrjar að skrifa skilaboð til Gertyar í sandinn með priki – ef hún skyldi koma aftur – en klárar þau ekki, kemst ekki lengra en: I AM A. En það er ekkert pláss til að halda áfram (á ströndinni?) svo hann svarar aldrei spurningunni, segir okkur aldrei hvað hann sé.
Inn á milli allan kaflann höfum við séð og heyrt í góðtemplaramessu í kirkju st. Mary’s Star of the Sea. Góðtemplaramessur munu hafa verið eitthvað mitt á milli venjulegrar messu og AA-fundar. Í lokin kemur kafli þar sem við heyrum í gauksklukkunni í prestshúsinu – fyrst rétt eftir að Bloom hefur séð leðurblöku.
Cuckoo Cuckoo Cuckoo
Næst kemur stutt lýsing á prestunum sem sitja yfir kótelettunum sínum og tala um
Cuckoo Cuckoo Cuckoo
Og loks á litlum kanarífugli sem hafi komið út úr húsi sínu til þess að tilkynna Gerty MacDowell hvað tímanum liði og að maðurinn sem sæti þarna væri augljóslega
Cuckoo Cuckoo Cuckoo
Og lýkur þar kaflanum.
Þetta var reyndar meiri söguþráður en mig minnti þegar ég byrjaði að rifja hann upp.
Hér úir og grúir af öskjum til að opna, einsog þeir segja í ameríku. Táknin, sérstaklega í Gertyarhluta, bjóða upp á augljóst samhengi (sem getur verið villandi) og textinn er frekar beint áfram – stíllinn er létt kitsaður ástarsögutexti, án þess þó að vera háð, og næstum allt sem gerist er einhvers konar athugasemd um „stöðu konunnar“ og „feðraveldið“. Gerty er kona sem fær ekki notið síns heittelskaða vegna samfélagslegra regla; sjónarhornið er hjá henni en púðrið fer mikið í að lýsa henni sjálfri, hárinu, húðinni og svo framvegis – hún er kona til sýnis, en hún er það ekki bara fyrir aðra, hún nýtur þess sjálf og þessi pilsgjörningur sem hún fremur fyrir Bloom virðist mjög „valdeflandi“. Þegar hún heyrir í messunni fáum við að heyra af því hvað pabbi hennar mikill alki og hvað hún þarf að sinna honum mikið. Vinkonur hennar eru mestmegnis að snúast í kringum tvo strákasna sem eru alveg eins – tvíburar – og að drepast úr frekju og fyrirferð, auk barnsins sem þær þagga niðri með því að leyfa því að sjúga tóman pela (sem er v´íst ekki sniðugt). Konurnar eru sem sagt allar í umönnun á meðan þær eru ekki í erótík. Það eru valkostirnir sem þeim bjóðast.
Bloom, sem rúnkar sér undir buxunum, er óforskammaður – ekki bara á meðan, það er alveg ljóst eftir losun að hann skammast sín ekkert, honum líður bara betur – en hann er líka getulaus. Ekki ætla ég að mæla því bót að menn dragi hann út þegar þeir rúnka sér fyrir framan fólk á ströndum úti en það er samt eitthvað enn getulausara við að gera það innanklæða. En auk þess ræður hann ekki við að sparka boltanum til baka og veit ekki hvað tímanum líður – það kemur í ljós að klukkan stoppaði akkúrat klukkan hálffimm, og hann hugsar að það sé kannski einmitt augnablikið sem hann var kokkkálaður af Boylan („cuckoo, cuckoo, cuckoo“).
Þá er ótalin góðtemplaramessan – ég held að manni sé óhætt að reikna með því að slík samkoma, 1904, hafi fyrst og fremst verið skipuð karlmönnum, og í þessu tilviki uppgjafabyttum og prestum, í kirkju hinnar helgu jómfrúar, sem stendur vörð um endurreisn þeirra.
Str´uktúr kaflans er dæmigerður samfarastrúktur. Hann hefst á áhuga sem fer stigvaxandi, verður að þreifingum sem ná hápunkti sínum í flugeldasýningu og leysist síðan upp í þreytulegt kæruleysi – sem er yfirleitt skautað yfir í bókum og bíó, eftirleikurinn er jafn óaðskiljanlegur hluti kynlífs og forleikurinn.
Eitt af því sem er gjarnan tekið upp þegar Násikukaflinn er annars vegar er hvort sjónarhorn Gertyar sé ímyndun Blooms og kaflinn allur í höfðinu á honum eða hvort það séu skipti – hugsanir Gertyar séu hennar eigin og svo taki hugsanir Blooms við. Ég held mér hafi einhvern tíma þ´ótt það áhugaverð pæling en hún nær mér ekki núna, hvorki til að hafna henni né halda með.
Gertyarhluti er kannski líka áhugaverðari ef við gröfum ekki þetta aukalag undan honum heldur leyfum henni að vera „konan sem lætur aðra sjá sig“ og „konan sem sér sig séða“. Ég kaupi það kannski heldur ekki að Bloom væri fær um að sjá það feminíska meta-level, þrátt fyrir sína ýmsu kosti, né heldur að honum væri neinn sérstakur akkur í því að firra sig þannig eigin glápandi greddu – honum þætti held ég alltílagi að glápa bara og hugsa „hold, hold, hold“ – auk þess sem fantasíur hans reynast síðar vera af grófara tagi en hér eru bornar á borð. Gerty sér þetta allt í rósrauðu ljósi – hún er ung og í ástarsorg og hana langar meira að vera erótísk viðfang eldri manns en umönnunaraðili frekra krakka, einsog vinkonur hennar, eða einsog hún þarf sjálf að vera heima hjá sér gagnvart áfengissjúkum föður.
Mér var einhvern tíma tjáð af manni sem þekkti til að á fundum hjá SLAA (Sex and Love Addicts Anonymous) að það væri nánast kómískt fyrirsjáanlegt að karlarnir þarna væru allir háðir tilfinningalausum ríðingum og konurnar með ástarfíkn. Mér varð oft hugsað til þeirra orða meðan ég las þennan kafla. Og kannski þess líka að þetta væru ekki endilega mjög fjarskyldar fíknir og það væri áreiðanlega góð og gild ástæða fyrir því að kynlífsfíklarnir og ástarfíklarnir væru allir í sama pottinum – þetta er birtingarmynd vöntunar, þar sem þörfin fyrir hlýju breytist í svarthol sem gleypir allt.
Þá er líka mikilvægt að halda því til haga að það er ekki bara Bloom sem er óforskammaður – þau eru bæði óforskömmuð, bæði þátttakendur þótt það sé Bloom sem svo að segja „bjóði upp í dans“ – fólk í kynferðislega þrúgandi samfélagi að öskra á erótíska björgun.
Bloom og Gerty eru að díla hvort við sinn pakkann. Hún er kaþólsk stúlka sem er föst heima, hjá ofbeldisfullri fyllibyttu sem hindrar hana í að giftast góðum manni – þær hvatir leita útrásar í almennri sýnihvöt (kona sem vill ganga út, komast af þessu heimili, þarf að sýna sig – kalla á athygli, laða að sér bjargvætt) sem fær hér útrás gagnvart eldri manni (föðurfígúru) sem vill horfa á hana. Bloom er kokkkálaður maður sem getur ekki sofið hjá konu sinni sökum kvíða – eftir dauða sonar þeirra – en daðrar við að gera einsog hún og stunda framhjáhald sjálfur en kemst aldrei lengra en að skrifa dónabréf til ókunnra kvenna og fróa sér undir fötunum á ströndinni.
Násika hjá Hómer er dóttir Alkinóusar konungs. Ódysseifur hefur strandað á Skerju, heimili þeirra, og heldur til skógar. Násika og þernur hennar koma á ströndina til þess að þvo föt í ánni. Meðan þvotturinn hangir til þerris leika þær knattleik – þegar knötturinn fer í ána við djúpan hyl æpa þernurnar upp yfir sig. Ódysseifur heyrir í þeim. Hann er nakinn en brýtur grein og hylur „skapnað sinn“ með henni og arkar út úr skógarþykkninu. Vinkonurnar hræðast og hlaupa í burtu en Aþena (sem stendur á bakvið þetta allt) hefur fjarlægt óttann úr brjósti hennar svo hún bíður kyrr og róleg. Ódysseifur íhugar að standa bara álengdar og biðja hana um hjálp eða hvort hann eigi heldur að grípa um hné hennar – og afræður að standa álengdar þar sem hann heldur mikla ræðu, dásamar Násiku og segist óttast að taka um hné hennar, biður um fæði og klæði. Segir Násika hann augljóslega hvorki vera „ógöfugan“ né „heimskan“ og býður honum aðstoð sína og fer með hann til hallar föður síns.
Megnið af ævintýrum Ódysseifs eru endursögn sem á sér stað í þeirri höll – þegar Ódysseifur segir Alkinóusi af ferðum sínum. Þó ekki væri annað staðsetur það Násikukafla Joyce nálægt tilfinningalegri miðju verksins – og kannski er það hér sem við sjáum þá best saman, óafsakanlega perra-Bloom og ljúfa, saklausa Bloom, manninn frá toppi til táar í ódulinni og gallaðri fegurð sinni.
Ýmislegt annað speglast hérna. Knattleikurinn auðvitað og knötturinn sem fer annað en hann á að fara. Að Bloom (og Gerty) standi álengdar en nálgist ekki. Að vinkonurnar færi sig fjær. Nektin – þótt það sé karlinn sem reyni að hylja sig hjá Hómer, en konan sem reynir að sýna sig hjá Joyce. Ég veit ekki hvort Bloom er strand á þessari strönd – þetta er heimili hans þótt hann þurfi að standa á því fastar en fótunum við suma (einsog Borgarann í síðasta kafla).
Hvað sem því líður er deginum lokið og nóttin að taka við. En það er ennþá heilmikið eftir af bókinni.
* * *
Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar.
Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.
Ég ætlaði að fara að skrifa að það væri ekki á hverju ári sem íslensk leikhús sviðsettu leikverk nóbelsverðlaunaskálda en svo mundi ég að það var áreiðanlega bara í fyrra sem ég sá Hassið hennar mömmu eftir Dario Fo á Flateyri. Og í gærkvöldi fór ég í Haukadal og sá Þannig var það eftir Jon Fosse. Svo kannski er þetta bara árlegt fyrirbrigði.
Nei, sló þessu upp. Það var í hittifyrra. Verk nóbelsleikskálda eru sett upp annað hvert ár. Á Vestfjörðum – ekki veit ég hvernig þessu er háttað í öðrum landsfjórðungum. Mér er sagt að þar sé allt miklu verra en hér en ég reyni að kanna það helst aldrei.
Sá er þó munurinn á þessum tveimur uppsetningum að Elfar Logi er að frumsýna verkið á Íslandi, sem kom út á bók hjá Espolín útgáfunni í þýðingu Kristrúnar Guðmundsdóttur 2019, en Dario Fo var þýddur fyrir löngu og var held ég á tímabili mjög vinsæll, ekki síst hjá áhugaleikhúsum einsog því á Flateyri. Hassið hennar mömmu hefur margsinnis verið sviðsett. Annar munur er jú að Kómedíuleikhúsið er atvinnuleikhús.
Annars hefur Dimma verið ötul í útgáfu verka Fosse síðustu ár og þá held ég alltaf í þýðingu Hjalta Rögnvaldssonar. Það er líka merkilegt í því samhengi að flestar þessar bækur komu út áður en Fosse hlaut Nóbelsverðlaunin – útgáfan er sem sagt ekki afleiðing af þeim. Ég hef aðeins litið í þær en ekki alveg náð sambandi – sem segir áreiðanlega jafn mikið um mig og þær.
Hvað um það. Þannig var það er stutt verk sem fjallar um gamlan listmálara sem býr einn en á bágt með að sjá um sig sjálfur. Þegar verkið hefst liggur hann í rúminu og á leiktímanum tekst honum að setjast upp, skrönglast upp á staf, færa sig yfir í göngugrind, þaðan í hjólastól og enda svo á gólfinu eftir að hafa reynt að leggjast aftur, úrvinda eftir hamaganginn. Hann veltir fyrir sér merkingu lífs síns og ber sig illa – hann þolir ekki konuna sem kemur til að líta til með honum, en hún er samt greinilega eini félagsskapurinn sem hann nýtur, því börnin hans nenna honum ekki og konurnar hans þrjár gáfust allar upp á honum – að sögn af því hann gaf sig allan málverkinu, var hvergi til annars staðar. Hann er trúaður en hefur meira að segja gefist upp á að fara með faðirvorið – það sé tilgangslaust, einsog allt annað.
Textinn er endurtekningasamur og sveiflast milli röfls og galdraþulu, ljóðs og heimspeki – hann er ekki beinlínis á leiðinni neitt og þótt myndin af manninum skýrist smám saman þá fáum við aldrei neinar greinargóðar útskýringar ´á því hvernig er fyrir honum komið. Kannski er þetta í aðra röndina verk bara um það hvernig „hlutirnir geta farið“ – án þess þó að höfundur, eða raunar sögupersóna, reyni að bera neitt blak af sér eða hafna eigin sök. Hann er hundfúll yfir aðstæðum sínum – að vera einn, að deyja einn, dáður út í bæ en fyrirlitinn heima, af sjálfum sér og öðrum – en fljótur að koma auga á hvernig hann kom sér í þær – þótt það sé auðvitað gott að vera vitur eftirá. Og svo bara syngur hann eða þylur eða röflar eða ljóðar og fyrtist og bölvar eða hvað það er sem hann er að gera.
Uppfærsla Kómedíuleikhússins er stórkostleg. Leikmyndin er einföld – rúmið og göngugrindin og stafurinn og hjólastóllinn á litlu sviði leikhússins í Haukadal (sem gefur sýningunni alveg áreiðanlega aukinn kraft – þetta er göldrótt hús). Stutt fiðlustef Unnar Birnu Björnsdóttur, falleg og passlega sársaukafull, styrktu tilfinningar verksins án þess að bæta við þær upphrópunarmerki, einsog oft vill annars verða raunin. Náttföt listamannsins voru við það að gera sjóveikan – niðri var einsog þau væru vitlaust hneppt en uppi rétt, sennilega voru þau bara hönnuð skökk – skemmtilegur og metafórískur díteill.
En mestu munaði um Elfar Loga sem átti stórleik – svona verk stendur og fellur með (ein)leikaranum á sviði – hann sveiflaðist inn og út úr harmi og húmor, beiskju og hlýju í einhverjum galdri sem gerði það að verkum, sem ég hef annars varla upplifað í leikhúsi áður, að í stað þess að áhorfendur væru alltaf í „sömu“ tilfinningunni, hlæjandi saman og grátandi saman, voru þeir augljóslega oft hlæjandi og grátandi á víxl að sömu senunum. Eina mínútuna hló ég að geiflandi beiskju gamalmennisins meðan maðurinn fyrir framan mig tók andköf af meðlíðan, en þá næstu tók ég andköf meðan hann hló. Það var einsog hvert augnablik hefði jafnsterka kómíska og tragíska vídd og tilviljun ein réði því hvorumegin maður lenti (og fékk mig til að hugsa um söguna um að Chekhov hefði gengið út af frumsýningu Kirsuberjagarðsins, sem hann skrifaði sem kómedíu, en leikhópurinn ákvað að sviðsetja sem tragedíu, eftir að hafa farið að hágrenja við fyrsta leiklestur – það er ekki alltaf langt þarna á milli og stundum er þetta bara sami bletturinn).
Kómedíuleikhúsið, sem á tvö ár í þrítugt, hefur vaxið mikið á síðustu árum – ekki síst með uppsetningunni á Ariasman og nú Fosse. Það er í sjálfu sér kraftaverk að reka svona „fyrirtæki“ – atvinnuleikhús í Haukadal, með kannski 20 sæti – og væri það áfram þótt sýningarnar væru ekki í þokkabót jafn listrænt metnaðarfullar og verið hefur upp á síðkastið. Að ég segi nú ekkert um hliðarbarnið Act Alone. Ég tek hatt minn ofan.
Ég reiknaði fyrirfram með því að verkið myndi skila sér til Reykjavíkur fyrir rest – en það stendur víst á heimasíðu leikhússins að það verði bara sýnt í Haukadal í sumar. Ég ímynda mér að það sé eitthvert leyfisspursmál. Það eru þrjár sýningar eftir – 17. 24. og 31. júlí. Ég myndi ekki missa af þeim.
***
Þannig var það – Kómedíuleikhúsið
Leikari: Elfar Logi Hannesson Höfundur: Jon Fosse Þýðing: Kristrún Guðmundsdóttir Tónlist: Unnur Birna Björnsdóttir Búningar: Þ. Sunnefa Elfarsdóttir Ljósameistari: Siguvald Ívar Helgason Leikmynd og leikstjórn: Marsibil G. Kristjánsdóttir
Ég held að heilinn á mér sé enn í sumarfríi. Í gærmorgun tók ég eftir öri eftir nýlegt sár á kinninni á mér – ég mundi eftir sárinu, það er varla nema tveggja-þriggja vikna gamalt, en ég mundi ekkert hvar ég hefði fengið það. Af hverju var ég með sár á kinninni? Ekki var þetta uppklórað skordýrabit? Hafði ég dottið? Rekið mig í hillu? Einhvern veginn klaufað eldhúshníf upp í andlitið á mér (ekki að ég hafi eldað mikið í sumarfríinu)? Þetta olli mér „talsverðum heilabrotum“ einsog maður segir – hvað sem það nú þýðir, heilabrot – ég sem sagt hugsaði um þetta og var farinn að hafa alvarlegar áhyggjur af heilsu minni (sérstaklega eftir að ég ætlaði að taka íbúfen við höfuðverk og mundi ekki hvort ég hefði fengið mér íbúfen eða hvort ég hefði bara fengið mér vatnsglas og gleymt íbúfeninu – ég fékk mér allavega aðra nema það hafi verið fyrsta). Síðan kom kvöld. Og þ´á mundi ég hvað hafði gerst. Ég skar mig við rakstur. Er það ekki svolítið einsog að uppgötva eftir langa rannsókn að það var brytinn sem framdi glæpinn? Hefði það, altso, ekki átt að blasa við? Sár í andliti karlmanns = rakstur? Ég er að vísu ekki vanur að skera mig við rakstur en ég keypti einhvern plastpoka fullan af einnota rakhnífum í Coop Konsum í Rejmyre, Östra Götaland (mitt á milli Finspång og Norrköping) og þeir voru bara alls ekki brúklegir miðað við þá lúxushnífa sem ég á að venjast. Og því fór sem fór. Ráðgátan leyst.
***
700 síður búnar í Books of Jacob. Einu sinni skrifaði ég alltaf jafn ´óðum um þær bækur sem ég var að lesa en var skammaður fyrir að vera að skrifa um bækur sem ég væri ekki búinn að lesa – þótt ég væri bara að skrifa um þær síður sem ég væri þá búinn með. Það eru enn 300 blaðsíður eftir af Books of Jacob og um þær get ég ekki tjáð mig, eðli málsins samkvæmt.
Ég veit ekki hvort ég á neitt að vera að leggja mat á hvað mér „finnst“ – enn sem komið er – það kemur í ljós bara á næstu mánuðum og árum. Þegar rykið sest. Þetta er augljóslega stórvirki og miklu „módernískari“ bók en ég átti von á eftir Drag plóg þinn yfir bein hinna dauðu. Einsog margar – flestar? – svona langar bækur er hún að reyna að vera einhvern veginn komplett og alltumlykjandi, ná utan um bæði augnablikin og aldirnar.
Hún fjallar einsog áður segir um spámanninn/messíasinn Jakob Frank – sem var til – og hana má augljóslega lesa frá mörgum sjónarhornum en eitt sem blasir við mér er að spegla hana í guðspjöllunum. Sem eru auðvitað líka módernísk, á sinn hátt – ef við tökum þeim sem einu verki – þar sem sama sagan er sögð fjórum sinnum með tilbrigðum, en á þveröfugan hátt við Jakobsbækurnar. Hvert guðspjall er frekar stutt og lítið dvalið við hversdagslega hluti heldur vaðið milli kraftaverka, dæmisagna og sögulegra stórviðburða. Jakobsbækurnar eru fimm og þær sem ég hef komist í gegnum fjalla allar um sögulegan tíma ´Jakobs Frank – þótt ég þykist vita að bókin fari nær okkur í tíma í restina.
Saga Jakobs er í grunninn bara saga hvers messíasar – stundum finnst manni hann vera djúpvitur frelsari, jafnvel kraftaverkamaður, og stundum kynóður megalóman og stundum allt í senn – fólkið í kringum hann er ýmist blindað af trú á hann eða í baráttu við efann; þeir sem fjær standa óttast hann eða eru forvitnir. Hann safnar um sig lærisveinum og endar ofsóttur. Þar sem ég er staddur í bókinni er búið að fangelsa hann og lýsa því formlega yfir í dómi að það verði að „eilífu og þeirri ákvörðun aldrei snúið“. Ég þekki ekki sögu Franks nema úr þessari bók og veit ekki hvort hann verður drepinn eða honum sleppt eða hvað. Ég veit það samt af reynslunni að það þarf ekkert mjög margt að gerast á þessum 300 síðum sem eru eftir – en samt allt!
Sjónarhornið er á sinn hátt alsjáandi án þess að vera alviturt – sögumaður er öldruð kona sem liggur fyrir dauðanum og öðlast alsjón – hún svífur beinlínis yfir sögusviðinu. Við fáum litla innsýn í hugarheima fólks nema það sem maður gæti giskað sig upp á út frá svipbrigðum og málrómi og þvíumlöguðu. Hins vegar leitar þessi alsjón uppi allt sem gæti nokkru máli skipti – fer um í tíma og rúmi, alls lags aukapersónur detta inn og út úr fókus, rýmum og hlutum og náttúru og veðri og göngulagi og fatnaði og svo framvegis er lýst í smáatriðum, guðfræðilegar og fagurfræðilegar og heimspekilegar deilur eiga sér stað í samræðum og bréfum. Engar endurtekningar, sem sagt, og í stað þess að söguþráðurinn birtist manni á þrjátíu síðum á hröðu tempói – einsog í þeim guðspjöllum sem maður á að venjast – er hann á þúsund síðum.
Það er mjög hægt.
***
Danirnir koma til mín á morgun. Ég hef ekkert lesið neina danska bók einsog ég ætlaði að gera. Kíkti aðeins á danska duolingo og ætli ég lesi ekki fréttirnar í kvöld á dönsku vefmiðlunum. Og svo bjarga ég mér ábyggilega á sænsku með dönskum hreim og les eitthvað fyrir þá úr þýðingum Nönnu Kalkar.
Það rifjast upp fyrir mér að Melli vinur minn sagði á sínum tíma að það væri ekkert mál að tala sænsku – maður talaði bara dönsku og gerði svona skrítin hljóð á eftir, hann hermdi þau bara – å o å o – svona einsog maður gæti ímyndað sér að selur myndi breima, kannski. En fyrsta setningin sem duolingo kenndi mér á dönsku eftir stöðupróf var „Svenskeren kan ikke førstå danskeren når de taler sammen“.
Ég hef einu sinni talað sænsku í sjónvarpsviðtali í Danmörku. Það gekk alveg en ég veit auðvitað ekkert hvort sjónvarpsáhorfendur skildu mig (það er líka alltílagi þótt fólk skilji ekki alveg rithöfunda). Mestar áhyggjur hef ég haft af fordómum dana og svía gagnvart hvor öðrum – það fylgir því ákveðinn farangur ef danir telja mann sænskan (eða hliðhollan svíum) og öfugt. Að vísu var mér sagt í vor að menningarsvíar væru að verða mjög danskir og menningardanir að verða mjög sænskir – og ef maður veit ekki hvað það þýðir væri kannski gott að rifja upp debattinn í kringum danska höfundinn Yahya Hassan, sem orti fjálglega um ofbeldi í innflytjendasamfélögum og lýsti föður sínum sem „loðnum apa“, og var skammaður fyrir af svíum með áþekkan bakgrunn sem sögðu hann beinlínis vera að hlaða byssur rasistana fyrir þá. Og hafi danir verið beinskeyttir en svíar viðkvæmir hefur það þá snúist við – er mér sagt og sel ekki dýrara en ég keypti það.
***
Ég hef annars veitt því athygli að ég hef ákveðna tilhneigingu síðustu misserin til þess að forðast pólitískar yfirlýsingar. Sennilega er það bara innbyggður mótþrói gagnvart ofsanum sem umlykur mann alla daga – frá Gaza til Washington inn á Alþingi og upp í Bolholt. Ég er orðinn mjög þreyttur á froðufellandi jarðýtum. Ég er líka orðinn furðu mikill both-sider í samræðu – finnst ekki þægilegt að tala í alhæfingum eða of mikilli vissu og hvað þá kraftmikilli hneykslan. Sérstaklega ekki um litlu málin. Þegar kemur að stóru málunum – Gaza er stærst – fyllist ég bara vonleysi og líður einsog húðin ætli að leka utan af mér og ég sökkva ofan í jörðina. Ég man eftir að hafa lesið sannfærandi rök Amosar Oz um að Evrópumenn – sem hefðu barist á banaspjótum árhundruðum saman, í átökum sem hefðu endað með seinni heimsstyrjöldinni – ættu lítið með að lýsa því yfir að það væri „ómögulegt“ að sjá fyrir sér endalok átakanna í Palestínu. En ég er samt svolítið þar. Ég hef ekki ímyndunarafl í að sjá fyrir mér neinn frið eftir atburði síðustu tveggja ára.
Stundum hvarflar að manni að valdið í heiminum – eða á Íslandi, Reykjavík, Ísafirði, í húsfélögum, stökum fjölskyldum – sé valdið vegna þess að það kann að skipuleggja sig. Og það segir sig eiginlega sjálft að skipulag virkar best með valdi – það er hægt að ræða hvert eigi að keyra bílnum en ef allir ætla að keyra hann í einu er ekki líklegt að vel fari. En svo ég haldi þessari vafasömu líkingu til streitu þá vill sá sem heldur í stýrið oft bara ráða þessu sjálfur (oft var það þannig sem hann valdist til að stýra í upphafi). Og ráða meiru. Keyra fleiri bíla á fleiri vegum. Fljúga bílunum til stjarnanna. Alveg sama þótt farþegana vanti bara að komast í skólann. Eða til læknis. Bíllinn skal til Mars. Það er framtíðin, segir metnaðarfullur bílstjórinn. Og þá verður að gera byltingu. Sameinast í aftursætinu og skjóta bílstjórann. En bíllinn er á fullri ferð til Mars og nú erum við þrjú í aftursætinu að kljást við fjórða mann í farþegasætinu fram í – allir með eina hönd á stýrinu og aðra upp á móti hinum – rúðan er sprungin, allt í blóði alls staðar, við reynum að snúa við, komast í skólann og til læknis, helst bæði í einu, á meðan bíllinn brennur upp á leiðinni inn í lofthjúpinn aftur.
Er þetta góður tími til að vera sósíalisti? Það er allavega umbreytingarskeið. Ef mann langaði að verða sósíalistaleiðtogi væri kannski ráð að grípa til aðgerða núna. Fylgið vantar heimili. VG er í molum. Sósíalistaflokkurinn varla nema mylsna. Héðan af væri sennilega mestur missir af Samstöðinni – hún er mikill afbragðsfjölmiðill, ekki síst þessi löngu og ítarlegu viðtöl við alls konar fólk, og væri synd ef hún breyttist í málfundafélag skinhelgra sósíalista eða eitthvað þaðan af verra. Ég er ekki sannfærður um að VG eigi eftir neina upprisu – þótt það sé ekki útilokað – en yrði enn meira hissa ef Sósíalistaflokkurinn nær sér eftir þetta epíska rugl síðustu vikna, og skiptir þá litlu hver „vinnur“ þessar húsfélagsþrætur núna.
***
Sumarfríið er að verða búið. Við Aram höldum heim á föstudag. Ég er varla nema rétt rúmlega hálfnaður með sumarfrísbókina – 500 síður búnar af Books of Jacob en 500 enn eftir. Keypti að vísu líka Ulysses þýðingu Eriks Andersson, sem ég hef heyrt mjög vel af látið, og byrjaði að glugga í Násikukaflann, sem er næstur á dagskrá, og endaði á að klára hann bara. Var bara furðu þjált. Sinni þessu betur í næstu viku. Nema það verði mjög gott málningarveður – þá fer kannski allur frítíminn í það. Svo ætlaði ég reyndar að lesa líka eitthvað á dönsku til að hreyfa við dönskuhluta heilans í mér áður en ég hitti nokkra danska menningartúrista á Ísafirði – annars tala ég bara sænsku. Og ég á víst enn 500 síður eftir af Tokarczuk. Og er að æfa fyrir maraþon. Heima bíður mín kontrabassi sem vill að ég spili á sig. Það er enginn tími, verður enginn tími, en það verður gaman.
The further north you go, the more people concentrate on themselves, and in some sort of northern madness (no doubt due to the lack of sun) they ascribe themselves too much. They make themselves responsible for their actions. Fatum is punctured by raindrops, then farther on, snowflakes making a final incursion, and soon it disappears altogether. What remains is the conviction that destroyes every person, supported by the Ruler of the North, the Church, and its ubiquitous functionaries, that all evil is in man yet can’t be fixed by man. It can only be forgiven. But can it be forgiven? Hence comes that tiring, destructive feeling that one is always guilty, from birth, that one is stuck in sin and that everything is sin – doing something, not doing it, love, hate, words, and even thoughts. Knowledge is a sin, and ignorance is a sin.
Ég held ég hafi aldrei lesið greinarbetri lýsingu á norrænu hugarfari en þessa, sem kemur úr The Books of Jacob eftir Olgu Tokarczuk í þýðingu Jennifer Croft. Hún nær einhvern veginn utan um þessa undarlegu blöndu af botnlausri sjálfhverfu og umhyggju fyrir heiminum – og útskýrir hvernig sjálfhverfan verður að umhyggju og umhyggjan að sjálfhverfu og allt saman verður alltaf á endanum að samviskubiti, einmitt af því við sjáum okkur sjálf sem trónandi fólk, blöndu af yfirmennum og hálfgerðum skyldufyrirmyndum. Við fyrirgefum í orði kveðnu en í raun fyrirgefum við aldrei neitt og allra síst okkur sjálfum. Á norðurlöndum sjá sig allir í Atlas – sem er óforskammað mikilmennskubrjálæði – og fullyrðinguna „allir eiga að skipta máli“ má alltaf sjóða niður í: „Ég á að skipta máli“ eða „Ég skipti máli“ og jafnvel „Ég skipti víst máli!“. Og ekkert gæti verið verra fyrir hinn norræna mann en að skipta ekki máli.
Ég er kominn fjórðung inn í þennan þúsundblaðsíðna hnullung um 18. aldar spámanninn Jakob – sem er kannski Messías – og hafi manni ekki þótt skrítið fyrir að Tokarczuk hafi hlotið nóbelinn við lestur annarra bóka hennar þá finnst manni það enn minna skrítið þegar maður stendur í miðju svona verki. Stærðin er einhvern veginn ógurleg. Maður stendur uppi á fjalli í norður Póllandi og sér niður að Bosporussundi, ef ekki lengra. Og sannarlega er ég oft villtur. En samt ratar ég einhvern veginn áfram. Þetta er að mörgu leyti trúarheimspekileg bók – og andleg slík, ekki jafn greinandi og hún er trúandi og þreifandi. En hún átti að vera hvíld frá Ulysses – sumarfríslesturinn – og er nú eiginlega ekki mikill hvíldarlestur. Næst tek ég bara með mér Andrés.
Og nei, hún fjallar nú ekki mikið um „hinn norræna mann“. Minna en til dæmis Andrés.
***
Ég er í sænskri sveit. Gulu viðvaranirnar eltu mig hingað. Það eru þrumur og eldingar og stefnir í ógurlega rigningu innan skamms. Búið að taka öll tæki á heimilinu úr sambandi. Allir með svona loftþrýstingshausverk sem mér skilst að hafi verið vísindalega afsannaður en það eru allir með hann samt. Þetta er áreiðanlega einhvern veginn mér að kenna. Bæði veðrið og hausverkurinn og gula viðvörunin.
Kýklópaþáttur Ulysses er langpólitískasti kaflinn og sá fyrsti af þremur í röð þar sem Joyce fer hamförum í paródíuæfingum og almennri stílfimi. Við fáum í fyrsta lagi alveg nýjan sögumann – sem gengur jafnan undir nafninu „nafnleysinginn“ – og í öðru lagi eru reglulegir útúrdúrar í hinum ýmsu stílum sem eru þó allir á einhverju hetjurófi. Eru þar undir riddarasögur, dýralífslýsingar, epísk ævintýri, kristin trúarrit og nýaldarlegri og svo framvegis.
Nafnleysinginn sem segir söguna er líka fyrsti fyrstupersónu sögumaður bókarinnar sem er ekki í neinu vitundarflæði. Það er að segja, hann er ekki að hugsa, hann er að tala, að segja einhverjum frá þessu, en við vitum aldrei hverjum eða af hvaða ástæðum. Og hann er til þess að gera venjulegur fyrstupersónu sögumaður – í bók sem hefur hingað til verið í þriðjupersónu plús innsýn í hugsanir sumra sögupersóna.
Nafnleysinginn er vel að merkja gjarn á að segja „ay, says I“ eða eitthvað álíka og fyrsta orðið í kaflanum er „I“ og bæði „ay“ og „I“ eru auðvitað borin fram einsog „eye“. Sem er einmitt það sem kýklópar eru með í höfðinu. Joyce missir heldur ekki af neinu tækifæri til þess að nefna augu í kaflanum og koma þau fyrir bæði bókstaflega og í orðatiltækjum og myndlíkingum.
Það segja líka allir „ay“ í þessum kafla og held ég aldrei „yes“ – en „yes“ er auðvitað aðalorðið í bókinni, einsog maður fattar í lokakaflanum.
Hómer segir frá því er Ódysseifur og félagar koma á eyju kýklópans Pólyfemusar (nafnið þýðir: margradda eða margumtalaður). Þar finna þeir helli fullan af vistum og þykjast hafa komist í feitt. Þegar Pólýfemus kemur heim tekur hann þá til fanga og étur tvo þeirra. Hyggst hann svo éta tvo á dag þar til allir eru uppétnir. Kvöld eitt eftir að Ódysseifur hefur gefið honum af sterku víni sem hann átti í fórum sínum spyr Pólyfemus Ódysseif að nafni og segist hann heita „Enginn“. Pólyfemus sofnar síðan – eða drepst áfengisdauða – og Ódysseifur stingur úr honum augað eina og blindar hann. Þegar hann vaknar er hann mjög reiður og öskrar á hina kýklópana á eyjunni að „Enginn“ sé að reyna að drepa sig – og fær auðvitað enga hjálp. Ódysseifur og eftirlifandi menn hans binda sig fasta undir kindur Pólyfemusar um morguninn og smygla sér þannig framhjá honum út úr hellinum. Þegar Ódysseifur er að sigla á brott kallar hann til risans sitt rétta nafn og risinn reiðist mjög og grýtir á eftir skipinu miklu bjargi en missir marks.
Hjá Joyce hefst kaflinn á því að nafnleysinginn, sem er einhvers konar handrukkari, hittir Joe Hynes – blaðamanninn sem tók niður nafn Blooms í Hadesarkaflanum, og sem skuldar Bloom pening – og segir honum að götusópari nokkur hafi nærri tekið úr sér augað með óvarlegri meðferð á sínu atvinnuverkfæri. Svo segir hann Hynes frá manni sem hann er að reyna að rukka – við fáum paródíu af lagamáli sem segir frá því máli – og Hynes býður honum að fylgja sér á pöbbinn Barney Kiernan þar sem þeir muni hitta mann sem þeir kalla „borgarann“, því Hynes vilji ræða við hann um gin- og klaufaveiki (bréfið sem hr. Deasy bað Stephen að koma í blaðið fjallaði líka um gin- og klaufaveiki – og hr. Deasy var líka, einsog flestir í þessum kafla, rasisti).
Næst kemur ógurlega rómantísk lýsing af borginni og leið þeirra á pöbbinn.
In Inisfail the fair there lies a land, the land of holy Michan. There rises a watchtower beheld of men afar. There sleep the mighty dead as in life they slept, warriors and princes of high renown. A pleasant land it is in sooth of murmuring waters, fishful streams where sport the gurnard, the plaice, the roach, the halibut, the gibbed haddock, the grilse, the dab, the brill, the flounder, the pollock, the mixed coarse fish generally and other denizens of the aqueous kingdom too numerous to be enumerated.
Og svo framvegis.
Á Barney Kiernan finna þeir borgarann ásamt illvígum hundi sínum, GarryOwen. Sá bíður þess að einhver bjóði sér í glas. Svo kemur mikil og ógurleg lýsing á honum.
The figure seated on a large boulder at the foot of a round tower was that of a broadshouldered deepchested stronglimbed frankeyed redhaired freelyfreckled shaggybearded widemouthed largenosed longheaded deepvoiced barekneed brawnyhanded hairylegged ruddyfaced sinewyarmed hero. From shoulder to shoulder he measured several ells and his rocklike mountainous knees were covered, as was likewise the rest of his body wherever visible, with a strong growth of tawny prickly hair in hue and toughness similar to the mountain gorse (Ulex Europeus).
Þessi lýsing verður svo dýralífslegri og endar loks í löngum lista yfir „írskar hetjur“ sem sjá megi á mynd á sjávargrjóti sem hangi á belti hans – margar þeirra eru sannarlega írskar hetjur en listinn verður æði skrautlegur fyrir rest (upptalningar Joyce verða það oft) þegar Dante og Beethoven og „the man who broke the bank“ og ótal fleiri skjóta upp kollinum. Skömmu síðar kemur Alf Bergan og fer að tala um Denis Breen – sem æðir brjálaður um borgina með konuna í eftirdragi og reynir að kæra mann og annan fyrir meiðyrði af því hann fékk sendan miða sem á stóð „U.P: UP“. Á sama tíma kemur nafnleysinginn auga á Bob Doran – sem er á sínum árlega bender – þar sem hann liggur og hrýtur úti í horni. Hann vaknar þó fljótlega en er eiginlega of drukkinn til þess að taka almennilega þátt í samræðunum – þrátt fyrir góðan vilja.
Alf þykist líka hafa nýverið séð Paddy Dignam og er mjög hissa þegar í ljós kemur að hann er látinn – og við fáum paródíu af miðilsfundi þar sem Dignam er vakinn til lífsins.
Ég gat þess ekki í yfirferðinni um Eólus en þar bendir Bloom Hynes á að gjaldkeri The Freeman’s Journal sé við – og vonast þá til þess að það verði til þess að hann fái greidda skuld sína. Hynes fór og fékk greitt en er ekki búinn að borga Bloom. Hann á hins vegar fyrir umferð af drykkjum. Þessi drykkjahringekja og siðvenjur í kringum hana eru fyrirferðarmiklar í Kýklópaþætti. Næstu umferð býður Alf Bergan og þegar Bloom kemur inn er hann spurður hvort hann vilji ekki eitthvað að drekka – sem þýðir hvort hann vilji ekki vera með í hringekjunni og skiptast á að kaupa drykki.
Í bókinni The Economy of Ulysses eftir Mark Osteen er þessi skemmtilega lýsing (en hana tek ég sjálfur upp úr The Guide to James Joyce’s Ulysses eftir Patrick Hastings – hagfræðina á ég ólesna en finnst mjög spennandi):
Power and prestige accrue not through investing, saving money or acquiring goods, as in bourgeois economies, but through expenditures and loss of goods. But the gifts in a potlatch only seem voluntary; actually there are three intersecting obligations – to give, to receive, and to reciprocate. To fail in any of the three is to suffer social humiliation and loss of honor. The potlatch constructs the boundaries of the social group and solidifies its hierarchies: those who give or destroy wealth are included, and those who do not are cast out; those who cannot reciprocate by giving back a larger gift than the one they have received lose social status. The greater the loss, the greater the prestige.
Það vita það líka allir sem hafa eitthvað setið á börum að öruggasta leiðin til að verða blankur og fullur er að byrja að skiptast á að splæsa. Það endar alltaf með ósköpum.
Borgarinn kemur auga á Bloom sem er að slæpast fyrir utan í von um að koma auga á Martin Cunningham, sem hann ætlar að hitta til þess að ræða fjármál fjölskyldu Dignams heitins. Þessi slæpingur fer í taugarnar á borgaranum. Á endanum kemur Bloom inn og er spurður hvort hann ætli ekki að drekka en svarar því að hann þiggi kannski vindil bara. Þannig móðgar hann engan með því að hafna drykk en lendir ekki heldur í skuld við neinn (af því menn eru ekki að skiptast á að kaupa vindla). Það er allavega planið – en auðvitað eru mennirnir draugfúlir að hann skuli ekki taka þátt.
Á sama tíma fær Bob Doran hálfgert grátkast yfir því að Dignam sé dáinn. Umræðan fer að snúast um dauðarefsingar og Alf heldur því fram að hengingar hafi engin áhrif á risgetu karlmanna – Bloom segir þetta allt útskýranlegt með vísindum og við fáum paródíu af læknatexta þar sem „herr professor Luitpold Blumenduft“ leggur fram kenningar sínar um limlega upprisu dauðra. Þegar því er lokið er Bob Doran hættur að væla og farinn að leika við hund borgarans.
Bloom og borgarinn eru farnir að þrátta. Enda varla hægt að ímynda sér ólíkari menn. Borgarinn er æsingamaður og þjóðremba – einhver sagði að hann væri sjálfselskan sem pólitísk yfirlýsing og sennilega er það ansi nærri lagi. Og Bloom er tillitssemin sem lífsstíll. Borgaranum finnst Írar ekki nógu írskir, þeir kunni ekki málið og viti ekkert um neitt – en Bloom finnst kannski helst að Írar drekki of mikið. Þetta verður til þess að nafnleysinginn fer að hugsa um að Bloom tími ekki að borga drykki – og augnabliki síðar spyr Joe Hynes Bloom aftur hvort hann vilji ekki drykk en Bloom afþakkar í annað sinn og segist bara vera að bíða eftir Cunningham. Hinir virðast telja víst að Bloom sé fjáður og nískur (enda gyðingur).
Hér fáum við líka paródíu af dagblaðatexta um hengingu.
Bloom og borgarinn þrátta áfram. Bob Doran byrjar aftur að væla út af Dignam – og sá texti er endurtekinn sem paródía af yfirdrifinni kurteisissamúð.
Let me, said he, so far presume upon our acquaintance which, however slight it may appear if judged by the standard of mere time, is founded, as I hope and believe, on a sentiment of mutual esteem as to request of you this favour. But, should I have overstepped the limits of reserve let the sincerity of my feelings be the excuse for my boldness.
Joe byrjar að segja borgaranum frá gin- og klaufaveikinni og endar á að nefna að Nannetti – ritstjórinn sem Bloom þarf að fá til að samþykkja auglýsinguna sem hann er að reyna að selja – sé á leiðinni til Lundúna til þess að ræða málið fyrir þinginu. Þetta er auðvitað bagalegt (síðar í kaflanum lofar Hynes að koma honum á fund með öðrum yfirmanni eftir að Bloom segir að þetta með skuldina megi bíða fram í næsta mánuð).
Nú fara þeir að tala um gelískar íþróttir – sem munu hafa verið ólöglegar á Írlandi um hríð. Kemur í ljós að borgarinn er einn helsti baráttumaður fyrir upprisu gelískra íþróttaleikja og mikill kempa sjálfur (þetta er eina skiptið sem borgarinn sýnir nokkra auðmýkt en hinir fullyrða þetta og Bloom tekur undir). Við fáum paródíu – einhvers konar formlega fundarlýsingu á umræðunni.
Blazes Boylan kemur til tals og fé sem hann mun hafa unnið á því að veðja á boxkappleik og einhverjir spyrja út í túrinn sem hann er að skipuleggja með Molly og það er alveg ljóst að þeim finnst eitthvað líklegt að hann sé að fara að dilla hana.
Nú birtast Ned Lambert og J.J. O’Molloy sem við sáum síðast í Skellibjörgum. Denis Breen og U.P.:UP miðinn berast aftur í tal – Hynes spyr Alf hvort hann hafi skrifað hann – og þeir eru sammála um að Denis Breen sé bilaður – og einmitt í því gengur Breen framhjá með frúna í eftirdragi.
Borgarinn verður heiftúðugri eftir því sem hann drekkur meira og fer að tala um að Englendingar fylli landið af pöddum – pöddurnar eru hugsanlega gyðingar – og vitnar í söguna: „The adulteress and her paramour brought the Saxon robbers here.“ Hér er átt við sögu af kónginum af Leinster, MacMurrough, sem rændi Dervorgillu, konu kóngsins af Breifne, O’Rourke. Erjur þeirra urðu svo slæmar í kjölfarið að MacMurrough þurfti að sækja sér aðstoð til Englands – með þeim afleiðingum að 1904, þegar sagan gerist, réðu þeir enn yfir eyjunni allri.
Þeir lesa líka amerísku gulu pressuna – sögu um verktaka í Chicago sem fann eiginkonu sína í faðmi annars manns. Sá birtist á síðustu stundu en samt of seint og er vopnaður en ekki kemur fram hvort hann hafi skotið þau.
Ástarþríhyrningar og afleiðingar þeirra, altso.
Enn fjölgar á barnum þegar John Wyse Nolan og Lenehan mæta á svæðið. Þeir eru að fara að drekkja sorgum sínum eftir að hafa tapað á veðreiðunum – sigurvegarinn var Throwaway, sem enginn reiknaði með og var á stuðlinum 20 á móti 1. Vegna misskilnings milli Bantam Lyons og Blooms í Lótusætukaflanum heldur fólk að Bloom hafi haft einhverjar innherjaupplýsingar og vitað að Throwaway myndi vinna. En þeir veðjuðu á aðra líklegri hesta.
Og enn eykst heift borgarans sem er nú farinn að beina tali sínu að Bloom. Borgarinn minnir mjög mikið á fólkið sem þessa dagana safnast saman á Austurvelli – sömu rökin, sama bjargarleysið gagnvart heimi sem breytist, sami óttinn við ókunnuga, sami hiklausi hrokinn, sama hispurslausa tjáningin, hranaskapurinn, sjálfumgleðin. Sumir hinna fara nú að taka aðeins undir og John Wyse spyr Bloom hvort hann geti skilgreint „þjóð“ og Bloom segir að það sé „þegar sama fólk býr á sama stað“. Ned segir að þá hljóti hann að vera þjóð því hann hafi ekki flutt í fimm ár. „Eða þegar það b´ýr á ýmsum stöðum“ segir þá Bloom og Hynes kannast við að það eigi við um sig (af því hann flytur oft, reikna ég með). Borgarinn spyr hverrar þjóðar Bloom sé og hann segist írskur – borgarinn ræskir sig og hrækir út í horn. Þá segir Bloom að hann tilheyri líka kynþætti „sem er hataður og ofsóttur. Líka núna. Á þessu andartaki. Í þessari sömu andrá.“ Og heldur þannig áfram í smá stund – lyftir meira að segja knýttum hnefa.
Borgarinn spyr hvort hann sé að tala um nýju Jerúsalem og Bloom segist vera að tala um réttlætið. Borgarinn spyr hvers vegna þeir láti ekki hart mæta hörðu og Bloom segir eiginlega að ekkert skipti máli nema ástin – hart sé andstæða lífsins og það viti það allir. Síðan segist hann þurfa að skjótast út á horn til að líta eftir Martin Cunningham og lætur sig hverfa.
Hinir ræða ástina – og borgarinn segist litla trú hafa á ást Blooms. Svo kemur hálfgerð barnasöguparódía um alla sem elska einhvern.
Þeir ræða heimsókn Zuluhöfðingja til Englands og borgarinn les um það uppúr einhverju blaði. Þeir ræða höfund greinarinnar og svo segir Lenehan að þetta með að Bloom hafi farið að finna Cunningham sé fyrirsláttur – hann hafi farið að sækja peningana sem hann vann á veðreiðunum, hann hafi veðjað á „dark horse“ og Joe segir að hann sé sjálfur „dark horse“ (þetta þýðir SAM sem „utangarðshross“ annars vegar og „utangarðsbesefi“ hins vegar – sem er misskilningur, hrossið dökka er bara sá sem kemur á óvart, sigrar óvænt).
Nú fer nafnleysinginn út að pissa – sem er undarleg sena í ljósi þess að hann er að segja söguna, af því það kemur heilmikil lýsing á þessu, sem blandast hugsunum hans, svo úr verður annars konar vitundarflæði en við höfum séð hingað til.
Goodbye Ireland I’m going to Gort. So I just went round the back of the yard to pumpship and begob (hundred shillings to five) while I was letting off my (Throwawaytwenty to) letting off my load gob says I to myself I knew he was uneasy in his (two pints off of Joe and one in Slattery’s off) in his mind to get off the mark to (hundred shillings is five quid) and when they were in the (dark horse) pisser Burke was telling me card party and letting on the child was sick (gob, must have done about a gallon) flabbyarse of a wife speaking down the tube she’s better or she’s (ow!) all a plan so he could vamoose with the pool if he won or (Jesus, full up I was) trading without a licence (ow!) Ireland my nation says he (hoik! phthook!) never be up to those bloody (there’s the last of it) Jerusalem (ah!) cuckoos.
Og það er auðvitað svolítið skrítið að fá vitundarflæði inn í miðja fyrstupersónufrásögn. En þetta er svo sem engin venjuleg bók heldur.
Næst birtist Martin Cunningham og spyr eftir Bloom. Lenehan segir að hann sé að svíkja fé út úr ekkjum og munaðarleysingjum (sem er raunar þveröfugt við erindi hans í þessum kafla). Og svo kemur þessi yndislegi aulabrandari:
—Who made those allegations? says Alf. —I, says Joe. I’m the alligator.
Svo þrátta þeir um hvort gyðingar geti elskað land sitt og blaðra eitt og annað um Bloom – t.d. hvort hann sé skyldur tannlækninum Bloom. Borgarinn segir kaldhæðinn að hann sé nýi messías Íra. „Well, they’re still waiting for their redeemer“ segir Martin. „For that matter so are we.“ Bæði Írar og Gyðingar bíða frelsara.
Borgarinn verður enn reiðari – þetta sé nú varla maður, úlfur í sauðagæru, maður sem hafi skipt um nafn (Bloom er af ungverskum ættum, pabbi hans var fæddur Virag en breytti því í Bloom). Joe Hynes spyr hvort hann hafi nokkurn tíma gert dodo („I wonder did he ever put it out of sight“) , Jack Power nefnir börnin tvö en borgarinn spyr bara „hvern hann gruni“ (um að hafa getið þau). Nafnleysinginn gengur lengst í hugsunum sínum og veltir því upp hvort það væri ekki réttlætanlegt hreinlega að drepa hann. Og skammast enn eina ferðina yfir því að Bloom kaupi enga drykki. Martin minnir menn á að elska náungann.
Nú kemur langur millikafli sem er einhvers konar ganga til messu – megnið af textanum er upptalning á þeim sem eru þarna, sem eru mest alls kyns spámenn og dýrlingar.
Þegar millikaflanum lýkur birtist Bloom á ný. Borgarinn hvæsir og hundurinn hans urrar og Martin byrjar að draga Bloom út. Það kemur millikafli um bát sem er að sigla burt en er umkringdur alls kyns syndandi þokkadísum sem grípa í síður bátsins. Borgarinn rís á fætur og „kallar bölvun Cromwells“ yfir Bloom, sem segir honum að láta sig í friði, en borgarinn öskrar í kaldhæðni: „Þrefalt húrra fyrir ´Ísrael!“ Nú finnst nafnleysingjanum eiginlega nóg komið „there’s always some bloody clown or other kicking up a bloody murder about bloody nothing“.
Einhver bendir borgaranum á að hann sé með opna búð. Bloom segir að Mendelsohn og Marx og Mercadante og Spinoza hafi verið gyðingar – og að sjálfur Guð kristna mannsins, Jesús, hafi verið gyðingur. Nú sturlast borgarinn og fer og nær í kökudós. Joe æpir á hann að hætta. Það kemur millikafli um stóran og þakklátan hóp vina sem séu samankomnir til að kveðja „Nagyaságos uram Lipóti Virag“ (Bloom). Borgarinn fleygir dósinni. Það kemur annar millikafli sem lýsir afleiðingunum einsog miklum jarðskjálfta „there is no record extant of similar seismic disturbance in our island since the earthquake of 1534, the year of the rebellion of Silken Thomas.“
Borgarinn sigar hundinum á eftir honum – en Cunningham og Bloom komast upp í vagn og hverfa fyrir horn með hundinn á hælunum. Kaflanum lýkur svo á lýsingu sem er svo í þýðingu SAM:
Og sjá, yfir þá alla kom mikil birta og þeir sáu vagninn sem Hann stóð í fara til himins. Og þeir sáu Hann í vagninum, sveipaðan dýrð birtunnar, búinn klæðnaði sem af sólarljósi væri, fagran einsog mánann og svo óttalegan á að líta að þeir áræddu ekki að leiða Hann augum. Og af himnum hljómaði raust og kallaði: Elía! Elía! Og hann upphóf rödd sína í máttugu hrópi: Abba! Adonai! og þeir sáu Hann sjálfan. Hann, Ben Bloom Elía, stíga í skýþykkni engla uppí dýrð birtunnar í fjörtíuogfimm gráðu vinkil yfir krá Donohoes í Litla Grænastræti sem væri honum varpað af skóflu.
* * *
Ef vitnað er til Ódysseifskviðu á íslensku er það úr prósaþýðingu Sveinbjörns Egilssonar.
Ef vitnað er til Ódysseifs á íslensku er það úr þýðingu Sigurðar A. Magnússonar.
En um hvað er Páfagaukagarðurinn eftir Akörn (Braga Pál / Steinar Braga / Guðna Elísson / Hauk Ingvarsson / Hermann Stefánsson / Kviksögukrakkana / Jón Örn Loðmfjörð / Skólastjóra Grunnskóla Reyðarfjarðar / Mengellu / Jóhannes frá Kötlum)?
Bókin hefst einsog allar glæpasögur á morði. Fíll treður niður auðkýfing að fjórum vitnum ásjáandi. Næst hittum við hóp ofbeldismanna sem vinna fyrir albönsku mafíuna á Blönduósi – þar eru meðal annars parið Jenna og Róbert. Jenna er dóttir manns sem heitir Baba O’Riley (eftir laginu) – sá rekur fyrirtæki sem tekur að sér að myrða fólk. Þetta er dýr þjónusta og fyrirtækið myrðir auk þess bara þá sem eiga það raunverulega skilið, þá sem eru heiminum til óþurftar og hvers dauði bætir heiminn. Venjuleg illmenni – nauðgarar og ofbeldismenn – koma til greina en eru vandræðakeis af ýmsum orsökum. Stórkostleg illmenni í stjórnmálum koma til greina en hætt er að þau verði að píslarvottum og því hætta verkkaupendur yfirleitt við. Algengustu fórnarlömbin eru alls kyns kaupsýslumenn sem stuðla að hlýnun jarðar – olíubarónar og þess lags fólk. Fyrir Baba vinnur maður að nafni Bogi – siðfræðingur sem sér um að kanna hvort tilvist fórnarlambanna sé veröldinni til nægs ama að þeim megi stúta.
Jennu og Róbert er rænt (frá albönsku mafíunni, eiginlega) af Baba – sem er faðir Jennu. Bogi er faðir Róberts. Baba vill að þau komi að vinna fyrir fjölskyldufyrirtækið.
En málið rannsaka lögreglumaður að nafni Ægir og Bergþóra aðstoðarkona hans. Ægir er með skemmtilegri sögupersónum sem ég man eftir í dálítinn tíma. Hann er þeim ósköpum búinn að vera svo ólíkur á innra og ytra byrði. Að innan er hann mjúkur og tillitssamur en alltaf þegar hann opnar munninn kemur það út einsog tómur fantaskapur og alfa-karlmennska. Þetta er dásamleg togstreita.
Meiru spilli ég ekki – af þessari bók sem mér skilst að enginn nema við í bókmenntaelítunni fái að lesa.
Bókin er krimmi en hún er líka – og sennilega meira – farsi. Þótt undir liggi auðvitað tortíming veraldarinnar allar og þessi grundvallarspurning – sem kemur alltaf upp í bókmenntum af og til, var til dæmis í fókus í Kötu – að hversu miklu leyti það sé réttlætanlegt að nota ofbeldi til þess að leysa heimsins vandamál.
Mín afstaða í því efni er fengin að láni hjá Leopold Bloom í Ulysses sem sagði, aðspurður um það hvort Gyðingar ættu ekki að mæta hörðu með hörðu:
But it’s no use [..]. Force, hatred, history, all that. That’s not life for men and women, insult and hatred. And everybody knows that it’s the very opposite of that that is really life.
Hvað varðar höfundinn þá þekkti ég handbragðið einfaldlega. Ég las bókina tvisvar og í fyrra skiptið hugsaði ég mikið um það hver það væri – ég held að annað sé varla hægt en það þvælist fyrir. Í seinna skiptið, þegar ég taldi mig hafa leyst gátuna, var það minna atriði. Þetta er virkilega góð bók – létt og frjáls og stingandi og sprenghlægileg – og auðvitað á það að vera í forgrunni.
Ég ætla ekki að koma upp um neinn.
***
Annars hringdi útvarpið í mig áðan til að ræða þessa bók. Það verður einhver rannsókn í Bara bókum á morgun þar sem ég og fleiri skoða þetta mál.
***
Ég hef verið að reyna að rifja upp svona mál. Hvað maður kallar það. Bókmenntahrekki. Bókmenntagöbb.
Síðasta ljóðabók Sjóns eftir Celidonius – þá gáfu Lommi og Arngrímur Vídalín sig fram.
Lausnin eftir Evu Magnúsdóttur – þar var stóri skandallinn að „Eva“ fór í blaðaviðtal og þóttist vera til. Druslubækur og doðrantar feðruðu þá bók og eignuðu Steinari Braga.
Ljósgildran var auglýst vikum saman án þess að höfundarnafnið kæmi fram – stóð bara eitthvað um að hún myndi skekja íslenskan bókmenntaheim. Það var Guðni Elísson og kom í ljós áður en bókin kom út – en það var samt augljóslega tilgangurinn að fólk myndi byrja að giska.
Ég man aldrei hvað hann hét ljóðskáldið sem tveir blaðamenn Mannlífs bjuggu til – það var dæmi einsog Ernst Malley, tveir menn ortu ljóðabók á kvöldstund og fóru svo og báðust álits á henni. Höfundar Ernst Malley gáfu reyndar bókina út en blaðamenn Mannlífs fóru bara og spurðu eldri höfunda – eða sendu ungan mann með handritið. Þeir sögðu þetta allir efnilegt og voru „afhjúpaðir“ í blaðinu.
Stella Blómkvist er höfundanafn sem enginn hefur afhjúpað þrátt fyrir ótal bækur.
Jóhannes úr Kötlum gaf út bækur undir nafninu Anonymus.
Fyrir rúmum áratug birtist bók á Borgarbókasafninu sem heitir Riddarinn sem var ekki eftir Italo Calvino. Sem sagt ekki Riddarinn sem var ekki til eftir Italo Calvino heldur Riddarinn sem var ekki eftir Italo Calvino eftir einhvern annan. Ég á líka eintak af þeirri bók (ég hef verið í bókmenntaelítunni lengi) og hún er frábær en mér vitanlega hefur hulunni aldrei verið flett af þeim höfundi.
Ég man ekki fleiri dæmi svona í fljótheitum en það má endilega rifja þau upp fyrir mér sem ég hef gleymt.
Ég fékk senda bók í síðustu viku. Hún heitir Páfagaukagarðurinn og er eftir höfund sem kallar sig „Akörn“. Hún virðist hafa verið send eitthvað aðeins hingað og þangað og svo sá ég á Facebook að bókabúðin Skálda hefur fengið eitt eintak sem á að selja á 30 þúsund krónur – hún birtist bara þar og þetta var sett sem skilyrði. Ágóðinn fer til búðarinnar. Ég er búinn að lesa þessa bók – hún er ekki nema 100 síður – og hún er mikið afbragð. Svolítið einsog ef Cesar Aira myndi vinna með Yrsu að James Bond mynd. Eða ef Yrsa myndi skrifa handrit að James Bond mynd sem Cesar Aira væri látinn skrifa upp eftir minni. Eða jafnvel án þess að hafa séð myndina. Honum væri bara gert að ímynda sér þetta: Hvernig myndi James Bond mynd vera ef Yrsa skrifaði hana. Með cli-fi þema.
Mitt eintak er ekki til sölu.
***
Skólastjóri fyrir austan notaði gervigreindina til að skrifa fyrir sig útskriftarræðuna. Gervigreindin fann fyrir hana ljóð – greip sennilega það sem hendi var næst, sem var nafn digitalskáldsins Jóns Arnar Loðmfjarðar og einhver random lína um að vera næs. Þetta minnti mig á þegar forsetinn vitnaði í lokalínur Sumardagsins eftir Mary Oliver og sneri eiginlega merkingu þeirra á hvolf – sem fólk gerir reyndar, þessar línur eru í tilvitnanabókum – „Segðu mér, hvað ætlar þú að gera / við þitt eina, villta og verðmæta líf“ – og fólk tekur þeim sem „hvatningu“ þótt þær séu það augljóslega ekki í samhenginu. Í stað þess að fara í tilvitnanabækurnar fer fólk núna bara til gervigreindarinnar. Ég veit ekki hvort það er neitt verra. En mér finnst mjög fyndið að skólastjóri viðhafi vinnubrögð sem myndu kosta nemendur fall (sem er ekki að „nota“ gervigreindina – heldur að treysta henni blint og láta hana gabba sig).
Annars verður þetta vonandi til þess að fólk lesi ljóðin hans Lomma.
***
Það er Náttúrulögmálavika. Í dag er 11. júní, síðasti dagur Náttúrulögmálanna – dagur 7. Það er lengsti dagurinn í bókinni – honum er meira að segja skipt í tvennt. Í ár eru liðin akkúrat 100 ár frá sumrinu 1925. Af því tilefni fór ég upp á Gleiðarhjalla í gær. Sennilega í fjórða skiptið á ævinni – í eitt skiptið fór ég reyndar ekki alveg alla leið upp, lenti í ógöngum í ís og skrönglaðist aftur niður. Það er líka í eina skiptið sem ég hef ekki farið einn. Þá var ég í menntaskóla. Í næsta skipti þar á eftir fór ég á strigaskónum beint eftir vinnu í grunnskólanum – það var líka í snjó en í það skiptið komst ég upp og settist niður í klakann og skrifaði bréf. Og gekk svo aftur niður. Næst var líklega 2013, að sumri til, loksins. Ég ætlaði að fara meðan ég var að skrifa Náttúrulögmálin en fyrst sleit ég í mér krossband og svo eyddi ég heilu sumri með slæman hælspora og svo var bókin bara komin út.
Ég hef alltaf lent í ógöngum á leiðinni þarna upp, ef mig misminnir ekki. Í gær var ég kominn hálfa leiðina upp bratt moldarbarð/grjóturð þegar ég uppgötvaði að ég var hvorki með fótstöðu né grip neinsstaðar. Ég ofandaði svolítið þegar ég áttaði mig á því að ef ég færi að renna af stað myndi ég sennilega ekki stoppa neitt strax – og minnti mig svo á að það vitlausasta sem ég gæti gert væri að panikka. Stikaði síðan varlega niður aftur og fór upp í stórgrýtinu – sem er langskynsamlegast. Ég hafði dálitlar áhyggjur af niðurleiðinni en rataði miklu betri leið þá. Svo sér maður líka betur til þegar maður fer niður. Einhvern veginn er maður alltaf hálfblindur að klöngrast upp svona brattar brekkur. Í eitt skiptið fór ég upp vitlausa urð sem leiðir að ókleifu bjargi.
En þetta var gaman og fólk sem fer oftar en ég ratar léttari leiðir. Ég las aðeins úr bókinni og setti á samfélagsmiðla en aðaltilgangurinn var að taka upp smá kynningarmyndband fyrir sænska bókasafnsverði. Útgefandinn bað mig um þetta. Hann er mikill vinur minn og ég geri allt sem hann biður mig um.
***
Ég hef lítið lesið í vikunni. Annað en Páfagaukagarðinn. Nadja fór til Frakklands í síðustu viku og ég hef verið að vesenast alls konar. Í dag bar ég á pallinn og garðhúsgögnin. Á helginni reif ég upp ógurlegt hlass af kerfli, felldi eitt tré og hjó þriðjung af greinum annars. Garðurinn er allur annar á eftir. Svo hef ég verið að reyna að vinna en það er svolítið erfitt. Ég fer í sumarfrí í næstu viku og ég veit ég næ ekki að klára það sem ég er að reyna að gera og einhvern veginn verður það alveg til að stoppa mig af. Ég sest samt niður og reyni.
Eitthvað hef ég þó verið að líta í Kýklópinn – sem er næsti kafli Ulysses. Og horfa á bíómyndir. Fór á nýju Wes Anderson myndina í fyrrakvöld – The Phoenician Scheme – einsog með síðustu, Asteroid City, þá hefur henni víst ekkert verið alltof vel tekið en báðar þóttu mér afbragð. Ekki veit ég hvað það er sem fólk er ekki að sjá. En eitthvað er það. Kannski finnst fólki bara að það þurfi að skilja alla hluti – það finnst mér ekki. Mér getur alveg þótt gaman að lesa aftur og horfa aftur og skilja meira. En það truflar mig ekki neitt þótt eitthvað sé bara óskiljanlegt. Þannig er það líka í lífinu. Það er mjög margt sem ég skil ekki.
Í gærkvöldi horfði ég á American Beauty og spurði sjálfan mig hvort Kevin Spacey hefði verið svona góður í öllu sem hann gerði. Eða hvort mér þætti hann bara svona svakalegur af því það er auka-spenna í kringum hann út af skandölum einkalífsins. Einsog eitthvað undarlegt krydd. Hann er allavega alveg rosalegur í þessari mynd. Maður hefur í senn enga og alla samúð með honum – allt í botni og allt á botninum, dásamlegi aumingi, frjálsi sjálfhverfusjúklingur, hvataþræll úr böndum, skemmtilegasti og leiðinlegasti maðurinn í öllum samkvæmum.
Og svo af því ég var ekki kominn með nóg af miðaldra körlum sem þrá menntaskólastelpur sem þrá þá á móti horfði ég 25th hour. Þar er sá þráður reyndar ekki í fókus – Anna Paquin að reyna við ó-til-misviljugan Philip Seymour Hoffmann bara hliðarspor í sögunni um eiturlyfjasalann sem er á leiðinni í fangelsi. Það eru til margar kvikmyndir sem fjalla um eiturlyfjasala sem enda á því að eiturlyfjasalinn næst. Og það er til hellingur af myndum sem gerast í fangelsi. En það eru fáar sem gerast í bilinu þarna á milli – frá því hann næst og er dæmdur og þar til hann fer inn. Þetta er svona kveðjumynd – maður að yfirgefa líf sitt. Og kannski er hliðarsporið með Önnu og PSH önnur leið til þess að sýna okkur hversu lítið skilur að feigan og ófeigan – ef hann lætur freistast gæti hann glatað öllu einsog vinur hans. Þriðji vinurinn er svo hlutabréfasali sem manni finnst eiginlega alveg jafn mikið eyðileggingarafl – en hann er líka sá sem dæmir eiturlyfjasalann harðast. Þar er líka áhugaverð speglun.
***
Ég fór á frábæra djasstónleika í Hömrum á sunnudag. Bassaleikarinn Sigmar Þór Matthíasson fór þar fyrir sveit sem innihélt Inga Bjarna Skúlason á píanó, Hauk Gröndal á klarinett, Magnús Tryggvason Eliasen á trommur og Ásgeir Ásgeirsson á oud. Ég keypti plötu og sá eftir því einu að hafa ekki keypt tvær en ég var búinn að bjóða tveimur með mér og þetta var að verða svolítið dýrt.
***
Enn eitt árið missti ég af Skjaldborg. Sennilega hefði ég farið a.m.k. einn dag ef Nadja hefði farið fyrir helgi – en hún fór á laugardag og hefði ekki komist með mér og það hefði verið glatað að fara frá henni. Hvernig ætli fari annars fyrir Blús milli fjalls og fjöru – það er hátíð sem ég hef heldur aldrei komist á. Maðurinn á bakvið hana hét Palli – Spursari sem ég fór í nokkrar fótboltaferðir með, á meðan við pabbi vorum enn að láta sjá okkur í London af og til – og hann varð bráðkvaddur um daginn.
***
Orri Harðar er líka látinn. Orri var mikill öðlingur einsog ég held að allir sem hann þekktu geti borið vitni um. Og hafi gert, bæði síðustu daga og þennan tíma sem hann hefur verið veikur. Ég þekkti Orra mest úr fjarlægð. Hann bað mig að lesa yfir fyrir sig bækur – fyrst Alkasamfélagið og svo skáldsögurnar tvær, Stundarfró og Endurfundi. Mér fannst hann alltaðþví roskinn þá – eldri maður að söðla um. Hann var 36 ára þegar Alkasamfélagið kom út, ekki nema 6 árum eldri en ég.
Svo hitti ég hann stundum á förnum vegi. Fyrst fullan og svo edrú og svo aftur fullan og loks bara edrú í mörg ár. Þegar ég gaf út lag í tengslum við Frankensleiki fékk ég hann til að mastera það fyrir mig – sem hann gerði án þess að rukka krónu fyrir, vel að merkja, bara vessgú góði vin, takk fyrir og gúdd lökk.
***
Í sömu viku fóru Sly Stone og Brian Wilson. Þeir voru svo sem komnir á tíma – þrjátíu árum eldri en Orri. En það má minnast þeirra fyrir því.
Af og til er Nadja* sérstaklega ánægð með matinn og þá reyni ég að nótera hjá mér hvað ég hafi gert. Stundum er það jafn einfalt og að vista einhvern hlekk á uppskrift en ef ég var að kokka upp úr sjálfum mér er allt eins víst að ég gleymi hvað ég gerði. Pastað í kvöld var sérstaklega gott og þess vegna verður uppskriftinni haldið hér til haga – til viðmiðunar í framtíðinni.
250 grömm ferskt tagliatelle 2 stórir hvítlauksgeirar 1-2 msk ólífuolía 1-2 msk smjör 8 íslenskir „tropical“ tómatar (sirka kirsuberjatómatar) Hálf geitaostalengja (svona með húð er betri) Sirka hálfur desilítri af hvítvíni Lítil lúkufylli af ferskri basiliku Tvö stór egg Salt og pipar (vel af pipar)
Ég byrjaði á að sneiða hvítlaukinn og steikja í góðri ólífuolíu á lágum hita.
Pipraði vel og saltaði.
Þegar þetta var farið að ilma skar ég tómatana í fernt og setti þá út í – hækkaði hitann smá en gætti þess að brenna ekki hvítlaukinn.
Eftir smástund setti ég smjörið út í og leyfði þessu að malla þar til það var orðið svolítið sósað.
Þá brytjaði ég geitaostinn niður og bætti honum við – lækkaði hitann aftur.
Eftir 2-3 mínútur setti ég hvítvínið út í og hækkaði hitann í augnablik en lækkaði svo aftur.
Hrærði eggin í skál.
Sauð pastað í vel söltu vatni og geymdi líklega hátt í tvo desilítra af vatninu.
Hellti restinni af vatninu af og setti pastað aftur í heitan pottinn.
Bætti eggjunum út í og hrærði vel svo eggið myndi eldast án þess að steikjast og húða pastað.
Setti svo gumsið af pönnunni út í pottinn og saxaða basilikuna þar á eftir.
Vatnið notaði ég til að þynna sósuna. Ég hélt ég myndi í mesta lagi nota 1 dl en ég endaði á að nota það allt. Hún var ekki þurr en næst geymi ég meira.
Með þessu bar ég fram hvítlauksbrauð og aspas sem var jafn lengi í ofninum – kannski 10-15 mínútur. Aspasinn með ólífuolíu, pipar, sítrónu og parmesan.
* Börnin voru sem sagt ekki heima. Annars hefðu þau fengið að borða líka.
